Na een tweedaags debat kon demissionair premier Rutte opgelucht ademhalen. De op Prinsjesdag gepresenteerde rijksbegroting, die nog was opgesteld door het demissionaire kabinet, werd donderdag stevig verbouwd en daarna bijna unaniem gesteund. Ook PvdA en GroenLinks waren voor. Als maandag de kabinetsformatie weer wordt hervat, kan informateur Remkes dan ook vaststellen dat VVD, D66 en CDA én PvdA, GroenLinks en ook de ChristenUnie nog altijd in staat zijn tot enige vorm van samenwerking. En na maanden formeren is dat meer dan een bijkomstigheid.

Nadat alle pogingen om een meerderheidskabinet te vormen, zijn gestrand verkent Remkes maandag samen met VVD, D66 en CDA in de eerste plaats of hij uit die drie partijen een minderheidskabinet kan formeren. Zo’n kabinet moet echter wel kunnen rekenen op een constructieve samenwerking met de Tweede Kamer en de partijen die voor het leveren van die steun het eerst in aanmerking komen, zijn, naast de ChristenUnie, PvdA en GroenLinks. Cruciaal is dan ook de vraag: Kan Remkes de twee na de Algemene Politieke Beschouwingen noteren als partijen waarmee Rutte IV het minderheidsavontuur wel aan kan gaan?

„Dat betwijfel ik”, zegt Alexander van Kessel, als parlementair historicus verbonden aan het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis van de Radboud Universiteit in Nijmegen. „Het gaat erom of PvdA en GroenLinks bereid zijn een minderheidskabinet niet alleen incidenteel, maar ook structureel te steunen. Dat is nog allerminst gegarandeerd.”

Maar een minderheidskabinet kan toch ook per keer zoeken naar steeds wisselende meerderheden?

„Op zich wel, maar ik weet niet of dat verstandig is. In dit politieke klimaat is te voorzien dat er al een motie van wantrouwen tegen het kabinet wordt ingediend op de eerste dag waarop het zijn plannen komt presenteren. Een meerderheid van de Kamer moet zich dus vooraf achter het beleid scharen, anders is het lot van zo’n kabinet veel te ongewis.”

Waarom betwijfelt u of PvdA en GroenLinks structureel steun willen geven?

„Eerder zijn ze alle twee van de formatietafel weggestuurd. Als ze er beide bij zouden komen, zou dat de coalitie volgens Rutte en Hoekstra instabiel maken. Die zeiden: Je krijgt dan vijf partijen, terwijl je aan vier genoeg hebt voor een meerderheid, dus PvdA of GroenLinks kan dan altijd dreigen met opstappen. Ik kan me voorstellen dat PvdA en GroenLinks ietwat sceptisch zijn als ze de komende dagen horen: Kom er voor de stabiliteit asjeblieft toch maar bij. Dan zul je ze toch heel veel comfort moeten bieden als VVD en CDA.”

Deze formatie is niet de eerste die moeizaam gaat, nadat de Tweede Kamer het proces sinds 2012 zelf aanstuurt. Is het tijd de spelregels weer onder de loep te nemen?

„Vooraf: de formatie van 2012 ging juist heel erg vlot. Maar inderdaad, vanaf maandag kijkt het hele land weer naar Remkes, terwijl iedereen nog min of meer in het duister tast over het vervolg. Dus bezien of er een oorzakelijk verband is met de procedure is zeker goed.”

De koning terug in de formatie: is dat een idee?

„Had dat voor deze formatie verschil gemaakt? Dat lijkt mij niet; die wordt toch vooral gedicteerd door de dynamische politieke context. Als informateurs met het gezag van Tjeenk Willink of Hamer partijleiders niet kunnen manen tot grotere besluitvaardigheid betwijfel ik of de koning daar wel in slaagt. Bovendien, hij hoeft maar een stap naar voren te doen of hij begeeft zich op politiek terrein. Of dat in dit polemische klimaat wijs is, kun je jezelf afvragen. Denk je ook eens in wat er gebeurt als er onverhoopt een informateur wordt gefotografeerd met onder de arm een stel leesbare aantekeningen, terwijl hij of zij het paleis verlaat. Iedereen vermoedt dan dat er op het paleis iets is bedisseld, terwijl de koning niks mag terugzeggen. Zo raakt hij in een groot probleem verzeild.”

De formatieprocedure is nu onderdeel van het Reglement van Orde van de Tweede Kamer. Sommige deskundigen zeggen: Dat is te weinig. Leg dat vast in een wet.

Ik ben niet tegen een andere reglementering, maar als we een wet gaan maken, luistert het wel nauw wat daarin komt te staan. Pas hoorde ik de suggestie om vast te leggen dat de winnaar van de verkiezingen een vooraf bepaalde tijd het initiatief krijgt voor de formatie. Loopt hij vast, dan moet hij het stokje doorgeven aan de nummer 2. Als dat nu al had gegolden, denk ik niet dat mevrouw Kaag in de eerste twee maanden veel zou hebben weggegeven aan Mark Rutte. Dus ik zou zeggen: Let op. Wat in een bepaald jaar goed kan werken, keert zich een volgende keer misschien juist tegen je.”