Onderzoekscoördinator Mladen Popović uit Groningen staat wereldwijd de pers te woord. „Dit is een internationale doorbraak”, zegt hij desgevraagd. Popović is hoogleraar Oude Testament en het Antieke Jodendom aan de faculteit godgeleerdheid en godsdienstwetenschappen van de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) en directeur van het Qumran Instituut voor onderzoek van de Dode Zeerollen.

De Dode Zeerollen vormen de oudste Bijbelse manuscripten uit Joodse tijd die ooit gevonden zijn. Ze stammen uit de derde eeuw voor tot en met de tweede eeuw na Christus en zijn ruim duizend jaar ouder dan de tekst die tot dan toe bekend was. De Dode Zeerollen, genoemd naar de vindplaats in Qumran bij de Dode Zee, zijn wel dé archeologische ontdekking van de twintigste eeuw genoemd. De meeste wetenschappers gaan ervan uit dat in Qumran aan de noordwestelijke oevers van de Dode Zee 2000 jaar geleden een religieuze sekte woonde, die mogelijk behoorde tot de Essenen. De grotten van Qumran liggen in de woestijn van Judea.

Nieuw venster

Popović is al vele jaren bezig om met behulp van de computer en de modernste foto- en handschrifttechnieken de Dode Zeerollen verder te ontcijferen en in kaart te brengen. In zijn met Europees geld gefinancierde project ”The Hands that Wrote the Bible” (”De handen die de Bijbel schreven”) werkt hij samen met Lambert Schomaker, hoogleraar computerwetenschappen en kunstmatige intelligentie aan de RUG. Schomaker onderzocht onder meer hoe „biomechanische eigenschappen”, zoals de manier waarop iemand een pen vasthoudt, het handschrift kunnen beïnvloeden.

In dit onderzoek richtten de twee Groningse hoogleraren zich, samen met promovendus Maruf Dhali, op een van de boekrollen: de beroemde grote Jesaja-rol (in vaktermen: 1QIsaa). Het handschrift op deze boekrol lijkt uniform te zijn, al is er gesuggereerd dat er twee schrijvers (overschrijvers, kopiisten van de oorspronkelijke tekst) met een vergelijkbare stijl bij betrokken zijn geweest. Maar hoe kun je dit hard maken?

Schomaker: „De boekrol bevat bijvoorbeeld ruim vijfduizend keer de letter aleph, of ”a”. Het is onmogelijk om die allemaal op het oog te vergelijken. Computers zijn wél in staat zulke grote datasets te analyseren. Uit dit nieuwe onderzoek blijkt dat er twee schrijvers actief waren op de onderzochte boekrol.”

Popović: „Nu kunnen we deze hypothese bevestigen op basis van een kwantitatieve analyse van het handschrift, die statistisch goed onderbouwd is. In plaats van ons te baseren op een min of meer impressionistische vorm van bewijs hebben we, met behulp van de computer, aangetoond dat het verschil tussen de twee helften van de boekrol statistisch beduidend is.”

Wat is het bijzondere aan deze ontdekking?

Popović: „Die opent een nieuw venster op het verre verleden, dat zicht geeft op de complexe verbanden tussen de schrijvers die de boekrollen maakten. We nemen nu voor het eerst op microniveau kennis van hen die voorheen anoniem bleven. We verwachten antwoorden op vragen als: hebben de schrijvers dezelfde training gehad om te kunnen schrijven, hoe was hun taalvaardigheid, kenden zij meerdere talen, maakten zij deel uit van meerdere groepen, enzovoorts. In dit onderzoek vonden we bewijs dat de twee schrijvers van de Jesaja-rol een vergelijkbare stijl gebruikten, wat erop wijst dat ze eenzelfde schrijfopleiding hebben gevolgd. Onze volgende stap is om andere boekrollen te analyseren en te zien of we daar misschien schrijvers met een andere opleiding vinden.”

Welk concreet beeld van de schrijvers komt naar boven?

„Daar kunnen we op dit moment nog niets over zeggen. Mijn team en ik zijn nog bezig met de verdere analyses.”

Werpen deze ontdekkingen ook meer licht op de betrouwbaarheid van de overlevering van de Bijbel?

„Daar kan ik niets over zeggen en dat ga ik dus ook niet doen. Ik doe alleen uitspraken over datgene wat ik zie en wat ik kan onderzoeken. De Dode Zeerollen bevatten een van de oudste collecties van Bijbelboeken, waarvan sommige ouder dan het boek Daniël, dat afgerond zou zijn in de jaren 60 van de tweede eeuw voor Christus. Het onderzoeksproject is gericht op de handen die de Bijbel schreven. In ieder geval werpen de recente ontdekkingen nieuw en verrassend licht op die fase dat de Bijbel aan het worden was. Er is sprake van een enorme doorbraak die wereldwijd voor enthousiaste reacties zorgt. Maar we staan pas aan het begin van het vervolgonderzoek nu we deze bijzondere toegang hebben gevonden tot de schrijvers.”