Hertaal preken van oudvaders vrijmoedig maar niet op eigen houtje
Een oudvader schreef zijn niet-canonieke preken in de tijd waarin hij leefde en die mogen we dus best hertalen naar de tijd waarin wij leven. Dat moet wel deskundig gebeuren.
Terecht pleit ouderling Roelof Bisschop ervoor dat preken van oudvaders worden herschreven: „omsmelten in een pasmunt voor deze tijd”. En ouderling Jan van Koeveringe heeft natuurlijk gelijk als hij zegt dat dit werk door anderen gecontroleerd moet worden. Wel ben ik het oneens met zijn kanttekening bij het hertalen: „Dan gaat het karakter, de pit en het merg van de preek verloren” (RD 19-4). De pit en het merg komen door hertaling juist pas echt voor de dag. Vaak heel verrassend.
”Arme zondaar”
Oude preken staan vol verouderde woorden en uitdrukkingen. Die doen de preek geen goed. Enkele voorbeelden: misnoegd, aanritselingen, algenoegzaam, onstraffelijk, de hand erop leggen, pleisteren, rede, erop gezet zijn, gezwind, genaakbaar, verkleefdheid, toevoorzicht, boeleren, verschonen, onbedachtzaam, vervat, zich verlaten op, bedenking, gewicht erop leggen, deswege, ordinantie, onbedacht, mismoedig, verzaken, dies, mitsdien, schoon, beuzelarijen, omzichtigheid, toegekeerd, uit kracht van, gekwetste majesteit, onverwijld, bloot, ontuchtigheid, aanleggen, ongerijmd, ongelegenheid enzovoort. Bij zulke woorden hebben ouderen misschien nog wat gevoel, dat overigens een geheel fout gevoel kan zijn. Veel jongeren echter totaal niet meer. Ik leg de verouderde woorden met de mogelijke betekenissen allemaal vast; handig voor nu en later.
Vreemd dat er geen instelling is die mannen opleidt tot gecertificeerd preeklezer
En dan zijn er nog woorden die gemakkelijk lijken maar moeilijk zijn, zoals ”arme zondaar”. Dat betekent meestal niet dat zijn portemonnee leeg is. Het is eerder een nietige zondaar of een verloren zondaar. Een ”boze wereld” loopt niet rood aan, maar is een verdorven wereld of iets wat daarop lijkt. En een ”bloot schepsel” heeft niets te maken met het ontbreken van kleding.
De betekenis van zulke woorden in een preek is sterk afhankelijk van de tekstsamenhang en die moet heel zorgvuldig en deskundig worden bekeken. Maar dat lukt tijdens het lezen en luisteren natuurlijk niet. Zeker niet als de lezer snel of eentonig leest, de klemtoon voortdurend verkeerd legt en andere fouten maakt. Vreemd eigenlijk dat er geen instelling is die mannen met het oog op dit gewichtige voorgangerswerk opleidt tot gecertificeerd lezer.
Zinsbouw
In preken van oudvaders hebben we eveneens te maken met lange, kromme en duistere zinnen. Het komt regelmatig voor dat een zin acht of meer regels lang is en minstens zoveel komma’s, moeilijke woorden en valkuilen telt. Alles is erin gepropt. Oudvaders letten nu eenmaal meer op de inhoud dan op de journalistieke regels en de leesbaarheid. Woorden die bij elkaar horen, staan regelmatig ver uit elkaar. Soms staat het onderwerp achteraan, zodat je eerst de hele zin moet kennen om erachter te komen wie het betreft. Maar dan is de preeklezer al met de volgende zin bezig. Na een paar keer geef je het op.
In hedendaagse preken ontbreken nogal eens de gedegen exegese, de diepgang en het separeren van de oudvaders
Ook zijn er de steeds terugkomende onnodige (met respect overigens) bijvoeglijke naamwoorden, zoals in ”de allesbeslissende en nimmer eindigende eeuwigheid”. De lange inleidingen, de omslachtige manier van uitdrukken, de herhalingen en de tegenwerpingen verduisteren de boodschap. Allemaal woorden, woorden en nog eens woorden. Dat bij hertaling iets van het karakter van de preken verloren gaat, is waar. Dit speelt vooral bij Smijtegelt, bij anderen minder. Maar zo erg is dat toch niet? Het gaat uiteindelijk om de inhoud, de pit en het merg.
Redigeren
Een bekend gezegde luidt: ”Schrijven is schrappen”. Let wel: van Bijbelteksten blijven we af. Maar een oudvader schreef zijn niet-canonieke boeken in de tijd waarin hij leefde en die mogen we dus best hertalen naar de tijd waarin wij leven. Anders zijn ze voor de huidige generaties verloren, terwijl we het oude goud juist zo nodig hebben.
Hertalen moet wel deskundig gebeuren. Teksten redigeren is een moeilijk en verantwoordelijk werk. Zeker als je van de soms 8000 woorden die een oudvaderpreek telt terug moet naar de gebruikelijke 6000 woorden per preek.
Overigens gaat het ook bij hedendaagse preken soms niet goed. Daar zijn schrijnende voorbeelden van. Bijvoorbeeld wanneer de dominee zelf al ver in de tachtig was en een familielid een willekeurige preek van hem ging publiceren. De preek werd echter door niemand gecontroleerd en geredigeerd. En de desbetreffende predikant heeft de gepubliceerde preek niet meer kunnen beoordelen.
In hedendaagse preken ontbreken nogal eens de gedegen exegese, de diepgang, de details, het separeren en de grondslag van de oudvaders, wier prediking de volle breedte van de theologische diversiteit omvat. Het is onthutsend dat bij het verbreken van de band met het verleden zo weinig alarmbellen gaan rinkelen. Kerken die vaak leesdienst hebben, kunnen niet zonder richtinggevende oudvaders.
Verantwoord bewaard
Terug naar de adviezen van Bisschop en Van Koeveringe: preken van oudvaders vrijmoedig hertalen en goed controleren. Sprekend voorbeeld hiervan is de complete catechismus van Justus Vermeer in ruim tachtig preken. Dit standaardwerk wordt momenteel herschreven in hedendaags Nederlands. De hertaling wordt beoordeeld door verschillende ambtsdragers, onder wie een predikant. De belangrijkste verwijderingen worden transparant vermeld in eindnoten. Bij vragen is er overleg met een hoogleraar, kenner van theologie en oudvaders. Zo blijft dit oude goud verantwoord bewaard. Toegankelijk en vlot leesbaar. Voor ouderen en jongeren. En voor hun kinderen.
De auteur is tekstschrijver en redacteur.
