Eva Ludemann schrijft dat in haar donderdag te verschijnen boek ”#ArabierEnSeculier. De opmars van afvallige moslims in de Arabische wereld”. In Saudi-Arabië trof de Amsterdamse journaliste de meeste mensen aan die hun geloof in Allah hebben afgezworen.

Vanwaar uw interesse in ex-moslims?

Ludemann: „Het begon een paar jaar geleden met een tweet van de Palestijnse activist en wetenschapper Iyad el-Baghdadi. „Bedankt, IS, er zijn nog nooit ineens zoveel moslims van hun geloof gevallen!” twitterde hij. De weken erna maalden zijn woorden door mijn hoofd. Ik vroeg me al een tijdje af wat ik kon toevoegen aan al die verhalen in de media over de gruweldaden van Islamitische Staat. Nu had ik een andere invalshoek. Op internet vond ik wat literatuur. Zo stuitte ik op een onderzoekje van de Egyptische overheid. Het land zou exact 866 atheïsten tellen. In de Arabische wereld en Noord-Afrika zouden er 2223 niet-gelovigen zijn. Lachwekkend.”

Hoeveel zijn het er dan?

„Dat is zelfs bij benadering niet te zeggen. Naast het onderzoekje uit Egypte vond ik artikelen van enkele Arabische journalisten die gingen over jongeren die discussieer-den over de islam en dat er meer afvalligheid van de islam leek te zijn. Ik onderzocht hun netwerken en benaderde ze via sociale media. In totaal sprak ik met zo’n 200 afvallige moslims. De meesten vond ik in Saudi-Arabië. Zelf keken de Saudiërs daar niet van op. „Dat komt doordat het hier zó extremistisch is”, verklaarden ze.”

De ex-moslims in uw boek zijn bijna allemaal atheïst. Kwam u ook ex-moslims tegen die christen werden?

„De mensen die ik sprak, snakten naar vrijheid. Ze vinden het prima om moslim te zijn, maar willen zelf bepalen hoe ze geloven. Dat kan niet, want ze moeten zich in de Arabische wereld voegen naar de massa. Het is alles of niets. Doorgaans raakten mijn respondenten hun geloof niet in één keer kwijt. Ze worstelden met vragen die ze nergens konden adres- seren. Ze waren in de eerste plaats bang voor de hel en daarna voor hun familie. Menigeen ging door een diepe identiteitscrisis.

Moslims die hun geloof kwijtraakten, zien het christendom als eerste logische alternatief. Want een leven zonder God is voor velen in het Midden-Oosten ondenkbaar. Een aantal wérd ook christen. Maar de meesten kwamen er na enkele maanden achter dat het christendom ook niet bood wat ze zochten. Hun nieuwe geloof had ook de verstikkende regels en sociale controle waarvan ze meer dan genoeg hadden.”

Die regels zijn dé reden dat moslims hun geloof vaarwel zeggen?

„Het borrelt al geruime tijd in het Midden-Oosten. De onvrede over corruptie, de buitensporige invloed van veiligheidsdiensten en de werkloosheid is groot. Maar de in 2011 begonnen Arabische lente heeft jongeren zelfbewustzijn gegeven. Ze hebben lak gekregen aan de autoriteiten. Via internet weten jongeren elkaar ook te vinden. Internet geeft hun ook toegang tot informatie die voor vorige generaties niet beschikbaar was. Dreigen met het hellevuur houdt ze uiteindelijk vaak toch niet tegen om online naar iets zoals de evolutietheorie te zoeken.

Ook de gruweldaden van IS en al-Qaida knaagden aan hun geloof. Wat bijvoorbeeld een enorme impact had, is de verbranding van een Jordaanse piloot in een kooi door IS. De terreurgroep beriep zich op de Koran en dat bracht moslims aan het twijfelen. Mocht dat echt volgens de Koran? Velen hebben immers weinig idee wat er in hun heilige boek staat, hoewel ze er dagelijks uit horen reciteren. Want de taal, het Hoogarabisch, is voor hen niet goed te volgen. Het is poëtisch, en dat in een taal van 1400 jaar geleden.

In de hedendaagse Koranvertalingen die ze erop nasloegen, schrokken ze van de vele wreedheden die ze aantroffen. Veel mensen gingen twijfelen. Geloof ik die boodschap? Wil ik bij die aanhangers van dat boek horen? In ieder geval niet bij de islam van IS. Bedenk ook dat veel moslims het slachtoffer van de terreur van deze groep zijn geworden.”

In welk land kun je als ex-moslim het beste wonen?

„Geen enkel moslimland tolereert afvalligheid. Maar meer dan voor de staat moeten ex-moslims vrezen voor hun voormalige geloofsgenoten. Het Amerikaanse onderzoeksbureau Pew stelde vast dat 84 procent van de Egyptenaren vindt dat afvallige moslims moeten worden gedood. Ook in Jordanië is 80 procent voor de doodstraf van ex-moslims.

Hoewel sociaal wenselijke antwoorden deze cijfers vertroebelen, is de tendens helder. In 2016 publiceerde een christelijke journalist op Facebook een cartoon van een jihadist. Woedende moslims beklaagden zich bij de overheid. Een medewerker van het Jordaanse ministerie van Wetenschap schoot hem uiteindelijk drie kogels door zijn hoofd. Tot tevredenheid van velen.

Onder de islamitische landen is Tunesië een witte raaf, want het meest democratisch. Als afvallige heb je daar, althans wettelijk gezien, de meeste vrijheid. Ook in Marokko, waar de mystieke islam flink wortel heeft geschoten, hoef je als ex-moslim niet direct te vrezen voor je leven. Toch is ook in deze landen de sociale controle enorm.”

Heeft de toenemende afvalligheid in moslimlanden gevolgen voor de regimes?

„In het Westen zeggen veel mensen teleurgesteld dat de Arabische lente niets heeft opgeleverd. Ik ben het daar niet mee eens en geef een klein voorbeeld waaruit blijkt dat de mentaliteit is veranderd. Enkele jaren geleden liep ik in Caïro naast een vrouw van een jaar of 30 die een normaal, geen strakzittend T-shirt droeg. Een oudere vrouw sprak haar daarop aan, maar ze kreeg te horen dat ze zich met haar eigen zaken moest bemoeien. Dat was nieuw en gebeurde daarvoor niet. Ouderen gehoorzaamde je, je sprak ze niet tegen.

Het is gissen waar de Arabische wereld over 25 jaar zal staan. In het Westen bejubelen we de Franse Revolutie van 1789. Maar over de bloedige periode die daarop volgde, spreken we liever niet. Veel mensen in het Midden-Oosten hebben geroken aan de vrijheid en willen daar meer van. De geest is uit de fles. Recent riepen demonstranten in Egypte om het aftreden van Sisi. Ook in Irak zijn grote protesten.

Voorlopig blijft het leven voor seculiere Arabieren moeilijk. Hun kinderen een vrije opvoeding geven, levert problemen op. Zullen zij in het Midden-Oosten blijven wonen en het land van binnenuit veranderen of naar het Westen vluchten? Dat laatste komt in elk geval regelmatig voor. Denk aan de Saudische tiener Rahaf Mohammed al-Qunun. Zij kreeg begin dit jaar asiel in Canada toen ze haar thuisland was ontvlucht omdat ze de islam had afgezworen. Er zijn meer vergelijkbare zaken bekend, hoewel er meestal weinig ruchtbaarheid aan wordt gegeven.”

Wie van de 200 geïnterviewden had het indrukwekkendste verhaal?

„Ik heb bewondering voor iedereen die aan mij zijn verhaal durfde te vertellen, want het was niet zonder risico. Na de moord op journalist Jamal Kashoggi op het Saudische consulaat in Istanbul lieten verschillende Saudi’s mij via Twitter weten dat ik voorlopig niets van hen ging horen omdat ze zich even gedeisd wilden houden.

Diep respect heb ik voor de Egyptische Ismail Mohamed. Hij is een van de weinige Arabieren die openlijk op tv hebben gepleit voor een scheiding tussen religie en politiek. Hoewel het hem op bedreigingen kwam te staan en hij zelfs in elkaar is geslagen, gaat hij gewoon door. Dat vind ik ontzettend dapper.”

Sprak u ook met ex-moslims in Nederland?

„Ja, maar niet voor mijn boek. Zij noemen zich vaak cultureel moslim, maar zeggen niet tegen hun ouders dat de islam hun niets meer te zeggen heeft of dat ze liever op een andere manier geloven. Ze willen hun geen verdriet doen. In Nederland hebben ze de ruimte om hun leven naar eigen inzicht in te delen, hoewel ik me goed kan voorstellen dat er ook in ons land ex-moslims wonen die door voormalige geloofsgenoten worden bedreigd.”

U stipt in uw boek ook kerkverlating in reformatorische kring aan en schrijft over de wederdopers in de zestiende eeuw. Waarom?

„Nederland is niet perfect, maar vrouwen- en homorechten staan op een ongekend niveau. Ik wilde weten hoe dat vroeger was en hoe kleine minderheidsgroepen buitenspel werden gezet. Het was voor mij een openbaring. In Münster verdiepte ik me in het wederdopersrijk van Jan van Leiden. Je ergens met een jantje-van-leiden van afmaken, is een veelgehoorde uitdrukking. Maar ik denk dat maar weinig mensen weten wat voor wreedaard Jan van Leiden was. Nadat de wederdopers waren verslagen, gaven protestanten geschriften uit waarin ze zich keerden tegen het geweld van de volgelingen van Jan van Leiden. De Franse wetenschapper Olivier Roy zegt terecht dat moslimgeestelijken zich in navolging daarvan ook moeten uitspreken tegen islamitisch geweld. IS sterft alleen als hun ideeën sterven.”

#ArabierEnSeculier. De opmars van afvallige moslims in de Arabische wereld, Eva Ludemann; 256 blz.; € 25,-

Biografie Eva Ludemann

De vader van Eva Ludemann groeide op als rooms-katholiek, haar moeder kwam uit een areligieus socialistisch Joods gezin. Over haar eigen opvoeding zegt Ludemann (1971) dat ze zonder een god opgroeide, hoewel haar ouders religie wel belangrijk vonden. Thuis werd ze uit de kinderbijbel voorgelezen en ook zat ze op de zondagsschool. Tijdens vakanties ging het gezin vaak naar kerken om er de architectuur en kunstschatten te bewonderen. Ludemann studeerde geschiedenis aan de Universiteit van Utrecht en journalistiek in Rotterdam. Ze werkte als Midden-Oostenkenner voor onder meer VPRO Buitenland, Het Parool, De Pers, De Morgen, de Volkskrant, het Algemeen Dagblad en het NOS Journaal. Op dit moment werkt Ludemann als eindredacteur voor dagblad Trouw en is ze medewerker bij de Amsterdamse boekhandel De Dolfijn. Eerder publiceerde Ludemann ”Let op je schoenzool” (2004), een boek over de etiquette van het Midden‑Oosten. Ook schreef ze ”We blazen uw auto even op” (2002). Dat boek gaat over haar ervaringen in de Gazastrook. Ludemann woont in Amsterdam.