De verlichting was echter nog veel meer. Zij was een totaal andere visie op de wereld, op de werkelijkheid, op de mens. Het oude had afgedaan en nodig was een radicale transformatie van vermolmde structuren en instellingen. Transformatie die algemeen welzijn –vrije burgers in een vrije samenleving– zou teweegbrengen. De verlichting droeg dus bij uitstek een radicaal karakter, al kende zij ook een meer gematigde stroming en kan er geen eenvoudige tweedeling worden gemaakt tussen gematigde verlichting en radicale verlichting – er was veeleer sprake van een dynamisch, zeer complex geheel van spanningen. Vandaar dat historici spreken over de hoofdstroom van de radicale verlichting.

Jonathan Israel omschrijft de ideeën van westerse verlichting als bevrijdend, tolerant en seculariserend

Deze radicale verlichting, haar bloei en haar ondergang, vormt het onderwerp van ”De mislukte verlichting. Ideeën, revoluties en de nederlaag van de democratie, 1748-1830” van de Britse historicus Jonathan I. Israel, waarmee hij aansluit op drie eerder verschenen verlichtingstudies van zijn hand: ”Radicale verlichting” (2001), ”Verlichting onder vuur” (2006) en ”Democratische verlichting” (2011). De kern van het betoog van deze even omvangrijke als erudiete werken is „dat de westerse verlichting als geheel het resultaat was van een gezamenlijke vloedgolf van geheel nieuwe ontdekkingen en ideeën van filosofische en wetenschappelijke aard, in het bijzonder ideeën van bevrijdend, tolerant en seculariserend karakter, die in de tweede helft van de 18e eeuw tal van praktische verbeteringen meebrachten”.

Waarheid

In dit nieuwe boek wil Israel een bredere uitwerking geven van de thematiek van de radicale verlichting, die natuurlijk wel verwant was aan die van de gematigde verlichting, maar die zich –meer dan eens legt de schrijver daarop de nadruk– vooral van haar onderscheidde door haar volstrekte afwijzing van religieus gezag, haar uitsluiting van theologie en georganiseerde religie van de terreinen van wetenschap, politieke theorie, onderwijs en filosofie. De waarheid was niet langer meer verankerd in geschiedenis en traditie; onder invloed van de wetenschappelijke revolutie van de 17e eeuw –het ontstaan van het mechanisch wereldbeeld– werd de filosofisch-wetenschappelijke rede, zo schrijft Israel, de exclusieve scheidsrechter van de waarheid, zag men deze rede als de enige en volmaakte leidsvrouwe naar de waarheid van mens en wereld, en ontstond er „een compleet nieuw concept van wetenschap als universeel toepasbaar en onveranderlijk stelsel van ‘natuurwetten’ die de hele werkelijkheid konden verklaren en die daarom ook de basis zouden moeten vormen van hoe mensen de samenleving en politiek begrepen en inrichtten”.

In de tweede helft van de 18e eeuw kwam dit verlicht-radicaal denken, dat in de politiek altijd samenging met verwerping van aristocratie en monarchie ten faveure van vertegenwoordigende republikeinse democratie_,_ tot grote ontplooiing. Vele namen passeren hier de revue, maar tot de belangrijkste behoren Franse verlichtingsdenkers als Diderot, d’Holbach, Helvetius, Condorcet; dit democratisch republicanisme gaat terug op de 17e-eeuwse ”cercle spinoziste”, een kring van geleerden in de Republiek.

Families

Israel erkent de betekenis van de geschiedschrijving van „een verlichting van verschillende families”, maar deze verduistert, zo schrijft hij, het zicht op de eenheid van de verlichting, op haar universele pretenties en kosmopolitische sfeer, haar bijna wereldwijde omvang. In dit boek beperkt hij zich daarom niet tot de verspreiding van de verlichting c.q. de radicale verlichting in Europa, maar beschrijft hij ook haar invloed in Latijns-Amerika, en betrekt hij bovendien nog niet eerder behandelde relevante onderwerpen bij zijn betoog: vrouwenemancipatie, zwarte emancipatie, rassentheorie, opkomst van de Spaans-Amerikaanse republieken, onderwijshervormingen, juridische hervormingen, de opkomst van de economische wetenschap, en in het bijzonder de revolutionaire omwentelingen in de wereld van na 1789 en in de vroege 19e eeuw; daarnaast wordt aandacht gegeven aan de bezwaren die tegen zijn visie zijn ingebracht. Dit alles wordt in brede lijnen geschetst waarbij de lezer diep onder de indruk raakt van de rijke kennis waarmee de schrijver zijn thematiek –de universele betekenis van de radicale verlichting– nader uitwerkt.

De aanhangers van de Franse Revolutie waren gedreven mensen, bezield van verlangen naar een andere en betere samenleving

Van de verlichting loopt een duidelijke lijn naar de Franse Revolutie (1789) en vanzelfsprekend wordt hieraan veel aandacht besteed, waarbij ook regelmatig verwezen wordt naar de grote ideologische verwantschap met de Amerikaanse Revolutie (1776). De aanhangers van de Franse Revolutie waren gedreven mensen, bezield van verlangen naar een andere en betere samenleving, naar hervorming van onderwijs, hervorming van de vigerende wrede rechtspraak –met afschuw neemt men kennis van de meest vreselijke straffen in het toch christelijke Europa van toen– en ook ijverden de verlichtingsdenkers, oprecht bewogen met hun medemens, voor universele mensenrechten en emancipatie van de vrouw. Een zwarte bladzij van de Franse Revolutie is de Terreur (1793-1794) van Marat en Robespierre, maar het is onjuist deze te zien als een voortvloeisel van het verlichtingsdenken, dat weliswaar bij uitstek revolutionair was maar nooit, zo schrijft Israel, noodzakelijkerwijs verbonden was met gewelddadige revolutie. De Terreur was het werk van een woeste tirannie, van monsters als Robespierre, en werd door alle radicale verlichtingsdenkers verworpen.

Vermoeidheid

In de loop van de 19e eeuw ontstond er een diep gevoel van vermoeidheid ten aanzien van radicale ideeën en ook werd de plaats van het radicale ideeëngoed ingenomen door het opkomende socialisme, dat eveneens streefde naar een nieuwe en betere samenleving, maar de weg daartoe in de eerste plaats geleid zag door een radicaal ander economisch stelsel. Een veel beperkter ideologisch concept dus dan de intellectuele revolutie van de radicale verlichting, die streefde naar een totale vernieuwing van alle terreinen van het menselijk leven. Omstreeks 1830 echter, zo concludeert de auteur, was de verlichting c.q. radicale verlichting mislukt, vandaar de titel van zijn boek.

Aan het einde van zijn boek verlaat Israel het pad van de geschiedenis en houdt hij een pleidooi voor de radicale verlichting als tegenwicht tegen de stromingen van onze eeuw: „Als het waar is dat te midden van de gevaren en dilemma’s van onze hedendaagse wereld radicale verlichting een superieur alternatief biedt voor enerzijds traditionele religie en anderzijds een ondermijnend en uiteindelijk absurd postmodernisme dat eindeloos doorpraat over ”ambiguïteit en betekenisverschuiving” gekoppeld aan een mislukt multiculturalisme van zogenaamd allemaal even geldige autonome identiteiten, dan is radicale verlichting nooit relevanter geweest dan vandaag.”

Christendom

Het is duidelijk dat de auteur vanuit een seculier perspectief de wereld en de geschiedenis beschouwt, in de rede en de wetenschap de wegwijzers naar waarheid en vrede ziet, wel een geheel ander perspectief dan van hen die met historicus Johan Huizinga zeggen: „Een cultuur is metafysisch of zij is niet”, en die tegenover het superieure alternatief van de radicale verlichting de geestelijke en morele superioriteit van het christendom stellen. Breder nog: heel de Europese traditie. Onze bewondering voor dit geleerde boek, waarvan lezing een intellectueel genoegen is, is echter groot. In een breed opgezet vertoog van maar liefst ruim duizend bladzijden wordt inzicht gegeven in een ideeënwereld waarvan men niet de grondslagen hoeft te onderschrijven om toch de betekenis ervan te erkennen.

De mislukte verlichting. Ideeën, revoluties en de nederlaag van de democratie, 1748-1830, Jonathan I. Israel; uitg. Van Wijnen; 1020 blz.; € 99,50