Het gaat goed met een samenleving als er resonantie tussen mensen is, echte weerklank van wat mensen elkaar te zeggen hebben en hun leefwereld betekenis geeft. Als daarentegen angst en afkeer de boventoon voeren in de relatie tussen mensen en hun leefwereld, is dat een negatief voorteken.

Ik ontleen deze analyse aan het vorig jaar gepubliceerde boek ”Resonanz” van de Duitse socioloog Hartmut Rosa. Deze Duitse socioloog biedt een verhelderende duiding van de geestelijke situatie van onze tijd. De ondertitel geeft aan waarover het boek gaat: ”Soziologie der Weltbeziehung”: het is een sociologische beschrijving van de manier waarop mensen zich verhouden tot hun leefwereld. Als het gaat om verstoring van relaties door angst, haalt Rosa Johannes 16:33 aan (in de vertaling van Luther): „In de wereld hebben jullie angst, maar hebt goede moed, Ik heb de wereld overwonnen.”

Lees ook

Prof. Jochemsen voor predikanten GB: Christen, maak je meer druk over armoede

Fundamentalisme

Er zijn auteurs die de Sinaï-ervaring van Israël zien als de oorsprong van een met angstaanjagende dreigingen (zoals bijvoorbeeld beschreven in Deut. 21:21) afgetimmerde gesloten gemeenschap van gelovigen. Een dergelijke geslotenheid zou kenmerkend zijn voor zowel jodendom, christendom als islam.

Er is, zou ik zeggen, veel meer grond om de Sinaï-ervaring (op grond van bijvoorbeeld Ex. 19 en Deut. 4:12-13) te zien als moment waarop een persoonlijke relatie van God en mens tot uitdrukking komt: het begin van het einde van religieuze opvattingen waarin vergoddelijkte natuurkrachten de mensheid treffen. Het verbond met God is, zo bezien, veeleer een insluiten van de gelovige dan een uitsluiten van de ongelovige.

De prangende vraag van onze tijd is of de islam dat per se anders ziet. Zeker, er zijn manifestaties van de islam die zich zo manifesteren, soms in gruwelijke vormen. De fanatici van IS claimen wél exclusiviteit wanneer zij uitingen van bronnen van beschaving die anders zijn dan de islamitische, letterlijk met de grond gelijk willen maken en de dragers daarvan verkrachten en vermoorden.

Dat is fundamentalisme van de ergste soort en iets heel anders dan (recht)gelovig zijn. Serieuze moslimgeleerden verwerpen echter collectief de pretentie van de zogenaamde islamitische staat, beargumenteerd vanuit theologische bronnen.

Vitale democratie

Tegen de achtergrond van Rosa’s theorie van de resonantie waag ik de bewering dat een beschaving die ruimte en stimulansen voor resonantie biedt een vitale democratie mogelijk maakt. Een prikkelende wisselwerking tussen mensen zorgt ervoor dat men elkaar verder brengt.

Maar het omgekeerde is ook het geval. Mensen die vervreemd van anderen –en eigenlijk ook van zichzelf– gevangenzitten in uitzichtloosheid, of in een loze drang tot versnelling en materiële behoeftebevrediging, tonen zich geen goede staatsburgers. Angsten en dwang brengen niet alleen individuen tot zwijgen, maar leiden ook tot autoritaire staatsvormen. De bescherming van minderheden door grondrechten en onafhankelijke rechters sneuvelen als eerste.

Wie resonantie zoekt en geeft, levert er echt een bijdrage aan dat beschavingen door mensen de ”onze” kan worden genoemd zonder dat ze mensen uit het ”wij” van ”onze beschaving” uitsluiten.

Daarom is het voor iedereen een nadeel wanneer religieuze burgers, zoals deze in Nederland sinds lang georganiseerd waren in politieke partijen, uit het openbare leven vertrekken. Niet omdat zij het per se beter weten, maar omdat ze kunnen laten zien dat gelovig zijn zich kan verbinden met een constitutionele gelijkheid van iedere mens.

In onze steden horen we steeds minder van christelijke staatsburgers, mensen die hun geloof niet onder stoelen of banken steken en tegelijk heel goed weten dat staatsbestuur geen verlengd kerkbestuur kan zijn. Dat ontneemt andere gelovigen, zoals moslims, een werkbaar voorbeeld. Het versterkt de indruk dat gelovig zijn en open-minded burgerschap niet goed samengaan.

Politiek middel

Dit inzicht kan ons helpen de huidige crisisverschijnselen van de democratie te duiden. In het Westen is het neoliberale maatschappijmodel dominant. Dat model richt zich niet op ontwikkeling van de relaties tussen de wereldwijd steeds meer met elkaar in contact staande mensen, maar op economische groei. In dit sociaal-ethische vacuüm verstomt de resonantie.

Degenen die zijn uitgesloten van de groei ervaren een vervreemding die mensen tot in het hart raakt. Angsten en gevoelens van verlatenheid verminderen de weerstand tegen de lokroep van een opkomen voor de ”eigen” groep met een identiteit die ze onderscheidt van anderen, hun vijanden. Die identiteit kan cultureel, etnisch of raciaal zijn, maar ook religieus. Godsdienst wordt dan ingezet als politiek middel, wat ook het geval is als religieuze leiders politieke ambities ontwikkelen.

De laatste tijd wordt er veel gesproken over de crisis van de democratie. Dit wijst in feite op een snelle erosie van de mechanismen die resonanties bevorderen, zoals de rechtspraak. Maar ook religie en levensbeschouwing werken resonantie in de hand als ze niet terugvallen in isolement.

Islam, christendom en jodendom hadden op vele plaatsen, bijvoorbeeld eertijds in Spanje en tot diep in de vorige eeuw in het Midden-Oosten –maar ook in Indonesië– een lange geschiedenis van vreedzaam naast elkaar bestaan en geleerde discussie, en helaas ook fases van geweld en onderdrukking. Het kan dus wel, resonantie voorbij religieuze scheidslijnen.

Positieve kracht

Verlangen anderen goed nieuws te brengen is prima, verlangen de anderen uit de weg te ruimen niet. Standpunten in spreekkoren uitdragen of twitteren is geen uitnodiging tot gesprek. Fundamentalisten breken het gesprek af nog voor het begonnen is, terroristen maken het fysiek riskant.

Tegen die stroom kunnen wij ingaan, moeten wij ingaan. De aanwezigheid van verschillende geloofsgemeenschappen en van het Humanistisch Verbond is een positieve kracht in onze democratische rechtsstaat, telkens wanneer zij in een relatie van vraag en antwoord treden met medeburgers. Anders gezegd: wanneer resonantie deel uitmaakt van de identiteit als staatsburger.

De auteur is oud-minister van Justitie, universiteitshoogleraar in Tilburg en hoogleraar rechten van de mens aan de Universiteit van Amsterdam. Dit artikel is een bewerking van de lezing die hij gisteren hield voor de predikantencontio van de Gereformeerde Bond.