Het Haagse CU/SGP-raadslid Grinwis erkent het: „Eigenlijk was ik te laat.” De gemeente Den Haag is al lange tijd bezig met het maken van plannen voor een nieuw Spuiforum. In dat cultuurpaleis moeten het conservatorium, het danstheater en een concertzaal –de behuizing van het Residentie Orkest– een opvallend onderkomen krijgen.

De plannen voor de bouw zijn in een vergevorderd stadium. Kortgeleden werd Grinwis getipt dat er in de nieuwe concertzaal geen concertorgel was gepland. Daarom deed hij begin september „een uiterste poging” om toch nog een orgel in de zaal te krijgen. „Als er nu geen geld voor het orgel is, pas dan het ontwerp in ieder geval nog aan zodat er ruimte is om in de toekomst een orgel in de zaal te plaatsen. Want wat moet een concertzaal zonder de koning der muziekinstrumenten?” Bij de bespreking van het definitieve ontwerp diende Grinwis dan ook een motie van die strekking in, maar die haalde het niet.

In de pers en op internet verschenen bittere artikelen. Een concertzaal zonder orgel, dan tel je toch niet mee? Maar de storm lijkt alweer voorbij.

Weggegooid geld

In de vorige raadsperiode werd het programma van eisen voor de bouw van het muziekpaleis vastgesteld, zonder orgel. Heeft Grinwis toen zitten slapen? „In de vorige raadsperiode zat CU/SGP niet in de Haagse gemeenteraad. We hadden toen dus geen invloed. Ik heb trouwens gehoord dat er in de eerste plannen voor het nieuwe complex wel een concert­orgel voorkwam. Maar dat is later uit het programma van eisen weg­bezuinigd.”

Als je Grinwis diep in zijn hart kijkt, had voor CU en SGP het nieuwe onderwijs- en cultuur­complex niet gehoeven. „Eigenlijk is het weggegooid geld”, zegt hij. „De bouwkosten bedragen 177 miljoen euro. Met alle bijkomende kosten zal het totaalbedrag op 190 miljoen uitkomen. Het dans­theater uit 1987, een ontwerp van architect Rem Koolhaas, is nog niet zo heel erg oud en bevindt zich in prima staat. Het had gemakkelijk behouden kunnen blijven. De architecten die ontwerpen voor de nieuwe zaal hebben ingediend, is er nadrukkelijk op gewezen dat ze het bestaande danstheater mochten integreren in het nieuwe ontwerp. Sommigen hebben dat inderdaad gedaan, maar degene wiens ontwerp nu wordt uitgevoerd, deed dat niet. Hij heeft een nieuw danstheater ontworpen. Nu wordt het oude dus alweer gesloopt.”

Het pand van het conservatorium zou volgens Grinwis toe­kunnen met een flinke opknapbeurt. Alleen de Dr. Anton Philipszaal was echt aan vervanging toe, vindt hij. „Maar als je dan toch een nieuwe concertzaal bouwt met Haagse allure, zorg er dan voor dat alles hoogwaardig is en zet er een orgel in. De concertzalen van Amsterdam, Rotterdam en Eindhoven hebben dat ook.”

Relativeren

Dat de motie om toch een concertorgel in de zaal te krijgen het niet haalde, verbaast Grinwis niet. „Ik merkte dat wethouder Wijsmuller van Cultuur het niet zag zitten. Hij zei dat het plaatsen van een orgel nadelig zou zijn voor de akoestiek van de zaal. Die stelling heeft hij niet onderbouwd. Hij zei erbij dat er genoeg goede orgels in Den Haag zijn, bijvoorbeeld het instrument in de Nieuwe Kerk, die tegenover het nieuw te bouwen Spuiforum staat. Maar hij vergeet dat dat orgel achter een grote hoge glazen wand staat, waardoor het in de kerk nauwelijks te horen is.”

Natuurlijk zijn er genoeg goede orgels in Den Haag, stelt Grinwis, zoals die in de Grote Kerk, de Kloosterkerk en de Elandstraatkerk. „Ik bezoek op zondag de diensten in de Bethlehemkerk, waar ook een mooi instrument staat. Het gaat er echter om dat het Residentie Orkest in zijn eigen zaal muziek moet kunnen uitvoeren waarbij de componist het gebruik van een orgel voorschrijft. De kans is klein dat dat orgel er ooit komt.”

Complicerende factor is dat de gemeente Den Haag de aanbesteding van de bouw in handen van de markt heeft gegeven, zegt Grinwis. „Daardoor heeft de gemeente­raad flink minder invloed op de besluitvorming.”

Het raadslid heeft zich ingezet voor een orgel, maar wil zijn handelen meteen ook relativeren. „We moeten het niet groter maken dan het is. De huidige zaal van het Residentie Orkest heeft ook geen pijporgel. Den Haag heeft zelfs nooit een concertorgel gehad.”

Fel debat

Artistiek directeur Roland Kieft van het Residentie Orkest vindt het jammer dat er geen orgel komt. „We hadden graag een orgel gezien in de nieuwe concertzaal. Maar in 2013 vond er een fel debat plaats in de stad, vooral gericht op de kosten rond de nieuwe concertzaal en de mogelijke overschrijding van de kosten. Binnen die discussie hebben we de wens voor een orgel moeten loslaten.”

De huidige Dr. Anton Philipszaal heeft ook geen orgel. Als het Residentie Orkest daar muziek uitvoert waarbij door de componist een orgel wordt voorgeschreven, hoe lost Kieft dat dan op? „In het geval van repertoire met orgel maken we gebruik van een elektronisch orgel.” Dat zal in de nieuwe zaal dus wel zo blijven.

„Koop een Engels instrument”

Nederland telt zes concertzalen met een groot orgel. Het instrument voor TivoliVredenburg in Utrecht is in de maak. Hoe vaak worden de concertorgels gebruikt? De titularissen ofwel vaste spelers vertellen erover.

Enschede

In het Muziekcentrum Enschede is vier keer per jaar een orgel­concert, meldt stadsorganist Gijs van Schoonhoven. Het vaste orkest van de zaal met de naam HET Orkest gebruikt het drieklaviers Flentroporgel regelmatig. „Dat wordt wel minder, want er zijn nu eenmaal niet heel erg veel stukken voor orgel en orkest”, aldus Van Schoonhoven.

„Redelijk vaak” wordt het orgel gebruikt bij kooruitvoeringen. Verder zijn er nog concerten met film en dans waarbij het orgel wordt ingezet. Van Schoonhoven begeleidt vaak stomme films. Maar ook bij officiële gelegen­heden van de universiteit en de hogeschool in de stad wordt er nogal eens om het orgel gevraagd. Het conservatorium en Van Schoonhoven gebruiken het instrument uit 1999 als lesorgel.

De Grote Kerk in Enschede heeft ook de status van concertzaal. Ook daar zijn concerten, wordt les­gegeven en zijn er ”officialia”, vertelt Van Schoonhoven. Met enige spijt voegt hij eraan toe: „Het is jammer dat het Van Damorgel in de Grote Kerk niet meer wordt gebruikt waarvoor het is bedoeld: het begeleiden van protestantse gemeentezang.”

Rotterdam

„De Doelen is de Nederlandse concertzaal waar het meest met het orgel gebeurt”, stelt de Rotter­damse stadsorganist Geert Bierling. Hij is de vaste bespeler van het grote Flentroporgel uit 1967. „Er worden op het orgel per jaar zeven recitals en vier lunch­concerten gegeven. Het Rotterdams Philharmonisch Orkest gebruikt het regelmatig. En dan zijn er nog kooruitvoeringen met orgel. Ik schat dat het instrument minstens dertig keer per jaar wordt gebruikt.”

Amsterdam

Het drieklaviers Maarschalkerweerdorgel in het Amsterdamse Concertgebouw wordt ongeveer vijftig keer per jaar gebruikt, zegt Leo van Doeselaar. „De Doelen heeft maar één vaste gebruiker: het Rotterdams Philharmonisch Orkest. Het Concertgebouw in Amsterdam heeft er veel meer. Het Radio Philharmonisch, het Omroepkoor, het Nederlands Philharmonisch Orkest en het Concertgebouworkest. Er zijn twee soloconcerten per jaar en er vinden diners, ontvangsten en bedrijfsjubilea plaats waarbij het orgel wordt bespeeld. En dan zijn er nog projecten, zoals het Requiem van Fauré.”

Haarlem

In een concertzaal hoort een romantisch orgel, vindt stads­organist Jos van der Kooy, de vaste bespeler van het drieklaviers Cavaillé-Collorgel in de Philharmonie in Haarlem. „Zes keer per jaar is hier een orgelconcert. Zeer intensief wordt het instrument gebruikt tijdens het tweejaarlijkse Internationaal Orgelfestival. Verder wordt het bespeeld bij de uitvoering van oratoria.”

Laatst speelde Van der Kooy in TivoliVredenburg in Utrecht samen met een symfonieorkest. „Bij gebrek aan een orgel moest ik op een digitaal elektronisch ding spelen. Binnenkort komt daar een barokorgel dat Van Vulpen gaat bouwen. Daar heb je niets aan. Ik wil wel een advies geven: koop een Engels orgel van Willis of Hill. Ik weet een mooi orgel te koop: een drieklaviers Willisorgel in Edinburgh. Zoiets zou ook mooi in de nieuwe zaal in Den Haag passen.”

Eindhoven

Jolanda Zwoferink is verantwoordelijk voor het samenstellen van drie internationale orgelconcerten per jaar op het drieklaviers orgel van Pels & Van Leeuwen in het Muziekgebouw Eindhoven. Ze streeft er daarbij naar om de grootste organistennamen te programmeren. Naast de inter­nationale concerten zijn er orgelbespelingen voor sponsors, cd-opnames en wordt het orgel af en toe gebruikt voor het geven van lessen. Om de twee jaar is er in Eindhoven een Bachdag, waarbij het orgel ook wordt ingezet.

Het instrument wordt weinig gebruikt in vergelijking met orgels die in kerken staan. Maar Zwoferink ziet het graag positief. Voor de komende jaren heeft ze een aantal opnamen gepland waarbij zij het orgel van het Muziek­gebouw wil betrekken.

Groningen en Arnhem

Het tweeklaviers Leeflangorgel in concertzaal De Oosterpoort in Groningen heeft geen vaste bespeler.

Concertgebouw Musis Sacrum in Arnhem had tot 1994 een twee­klaviers orgel van De Koff. In dat jaar werd het verkocht aan de vrijgemaakt gereformeerde Kandelaarkerk in Dordrecht. Sindsdien heeft de zaal geen orgel meer.