In de kerkzaal van het museum aan de Nieuwe Keizersgracht in Amsterdam hangen witte banners vanaf het plafond naar beneden. In rode letters de titel van een lied, eronder een muziekbalk met de melodie. ”Een vaste burcht is onze God” – dat is inderdaad een lied van Luther. Maar ”O Haupt voll Blut und Wunden” is weliswaar een luthers gezang, maar niet van de reformator afkomstig. Evenmin als ”Dankt, dankt nu allen God” of ”Eens komt de grote zomer”.

Het geeft aan dat de tentoonstelling ”ZING!”, die nog tot 16 juni loopt, niet alleen wil stilstaan bij Luther zelf, maar ook bij de doorwerking van diens gedachtegoed in later tijd. Aanleiding voor de expositie is het feit dat 500 jaar geleden de eerste liederen van Luther in druk verschenen. Die mijlpaal vierden we overigens vorig jaar al – niet 1525 was de start, zoals de tentoonstelling suggereert, maar 1524.

Niettemin heeft het Luther Museum een heel aardige tentoonstelling ingericht waardoor je in korte tijd een goed beeld krijgt van wat Luthers inzet voor het kerklied uitgewerkt heeft. Daarbij wordt de reformator getypeerd als een „singer-songwriter” die zich verzette tegen de praktijk van de onbegrijpelijke Latijnse kerkzang en daarom liederen in de volkstaal maakte die iedereen mee kon zingen. „Zelfs katholieken zongen lutherse liedjes, omdat ze ‘catchy’ (pakkend, JvdK) en goed zingbaar waren”, aldus een informatiepaneel.

Luit

Een herdruk van een oud liedboekje uit 1533 laat zien welk materiaal de kerkganger destijds ter beschikking stond. Even verder wordt duidelijk dat de aanduiding van Luther als ”Wittenbergse nachtegaal” niets te maken heeft met zijn liederen – de uitdrukking werd al in 1523 gebruikt, voordat het eerste lied van de reformator verscheen.

Diverse vertolkingen van het lied ”Ein feste Burg” zijn te beluisteren; het origineel klinkt ritmisch en lichtvoetig

Interessant is het instrument dat midden in de zaal is opgesteld. Het betreft een reconstructie van een luit uit de tijd van de renaissance. Het verhaal gaat dat Luther als student van 19 op zijn degen viel en toen een tijd moest herstellen. Toen ging hij maar luit spelen – iets wat hij zijn hele verdere leven bleef doen. Opvallend: de luit waarmee Luther op een overbekend schilderij is afgebeeld –prominent in de zaal– is heel anders dan de reconstructie uit de renaissance. Het schilderij stamt dan ook uit de 19e eeuw, toen over 16e-eeuwse luiten nog weinig bekend was.

De doorwerking van Luthers inzet voor de kerkliedtraditie is onder andere zicht- en hoorbaar gemaakt aan de hand van vertolkingen van het lied ”Ein feste Burg”, te beluisteren met koptelefoon. Het origineel klinkt ritmisch en lichtvoetig. Bij Bach –in cantate BWV 80– klinkt het al heel anders, evenals bij Mendelssohn in zijn ”Reformatiesymfonie”. De bekende orgelfantasie van Jan Zwart, uitgevoerd door Jos van der Kooy, klinkt helemaal breed en gedragen.

Dat Luthers inzet navolging vond, wordt ook mooi zichtbaar in een uniek liedboekje dat in een andere vitrine ligt. Het gaat om een klein gezangboek uit 1554 waarin de oudste vertalingen van Luthers gezangen in het Nederrijns, een oude vorm van het Nederlands, staan. Bijzonder is dat deze uitgave ooit, samen met een paar andere ketterse geschriften, was ingemetseld in de toren van de kerk in Boskoop. Het kwam in 1896 tevoorschijn. Dat het ongedierte zich in de toren tegoed heeft gedaan aan het papier, is duidelijk zichtbaar…

Navolging

Nog altijd inspireert Luther in zijn zorg voor het zingen, zo maakt het Luther Museum elders in het gebouw duidelijk. In de lange gang zijn door middel van zogenoemde geluidsdouches opnames te beluisteren van liederen uit het ”Global Lutheran Songbook”, dat vorig jaar verscheen. Het gaat om hedendaagse liederen uit landen als Brazilië, Syrië, Namibië en Duitsland, in allerlei stijlen en vormen. Niet altijd is de link met Luther duidelijk. Maar mooi is dat de inzet van Luther vijf eeuwen geleden nog altijd navolging vindt.