toen

In 1975 ben ik in Amersfoort komen wonen. Ik woon hier nog steeds met mijn vrouw en 
kinderen. Zo’n veertig jaar geleden durfde ik prima ’s avonds de laatste trein te nemen. Niemand zat me dwars. Ik werd ook nooit door kinderen van een jaar of zes uitgescholden op straat. En ik hoefde ook niet weg te springen voor auto’s met joelende jongelui erin.

We leefden in Nederland in een maatschappij waarin de godsdienst, welke dan ook, werd geaccepteerd. Christenen gingen iedere zondag naar de kerk. Of alleen met Kerst. En Joden die niet elke week naar de synagoge gingen, kwamen er wel op Grote Verzoendag. Nu komen deze Joden en christenen helemaal niet meer in de synagoge of kerk.

Religiehaat –wat een vreemd woord eigenlijk– was er vroeger helemaal niet. Voor de oorlog was het leven volgens de Joodse wetten voor de Joden meer een vanzelfsprekendheid. Christenen gingen in groten getale naar de kerk. Misschien wel zonder al te diepe spirituele vragen te stellen.

Ik werk al bijna veertig jaar als rabbijn in het Sinai Centrum te Amstelveen, het enige Joods-psychiatrische centrum in Europa. Veel cliënten hebben de oorlog meegemaakt en zijn daardoor beschadigd geraakt. Met hen ga ik in gesprek.

Mijn voorganger, opperrabbijn Berlinger, sprak nooit met de cliënten over „de ziel.” Dat hoefde niet. Ik moet er tegenwoordig regelmatig over spreken, omdat mensen ernaar vragen. Zulke veranderingen hebben ook hun weerslag op de maatschappij van nu. Dergelijke veranderingen kunnen overigens ook positief worden geduid: mensen zijn zich nu misschien meer bewust van het geloof.

Vroeger hadden we de Joodse wet. Die is er nu nog. Het Jodendom verandert nooit. We zijn niet missionair, maar iedereen die Jood wil worden, kan dat worden op basis van de regels die we daarvoor hebben. Dat is zo en dat blijft altijd zo. Wat wel verandert, zijn de mensen en hun vragen. Rabbijnen stonden vroeger voor andere kwesties dan ik nu.

nu

Christenen hebben vandaag de dag wereldwijd het meest te lijden onder haat en vervolging. Waarom doen jullie er in Nederland niets aan? Komt dat door de verschillende stromingen die er binnen het christendom zijn? Binnen het Jodendom zijn die er ook, maar wij komen veel meer voor elkaar op en trekken direct aan de alarmbel.

Ik heb zelf iedere week, soms wel een paar keer per week, met discriminatie te maken. Deze week nog. Een gezelschap ging aan boord van een partyboot. Ze wezen naar me en spraken bepaald niet vriendelijk over me, dat zag ik zo.

Iets langer geleden zag ik een Turkse vrouw een Marokkaans jongetje in de houdgreep houden. Ik vroeg wat eraan scheelde. Het jongetje bleek doodsbang voor me te zijn. De Turkse vrouw probeerde hem uit te leggen dat ik een aardige opa ben die hem niets wil doen.

Ik moet ook denken aan de puberjongens die ik woensdagavond iets over Hitler en Joden hoorden zeggen toen ik passeerde. Ik vroeg: „Waarom zeggen jullie zoiets? Ik vind jullie vriendelijke jongens, waarom doen jullie zo?” Uiteindelijk kregen we een goed gesprek.

Afgelopen zomer was ik met 144 kinderen in het voormalige concentratiekamp Westerbork. Onder hen waren kinderen uit Arnhem, de woonplaats van de schoffies die op televisie hebben gezegd dat Hitler goed bezig was. Ze kwamen rozen leggen bij het monument. Ik heb met hen gesproken. Uiteindelijk moest ik hen troosten omdat ze zwaar onder de indruk waren van wat er in Westerbork was gebeurd. Zulke kinderen worden geen antisemieten meer.

straks

Je ziet in de huidige westerse cultuur dat een nieuwe generatie reageert op een oudere generatie. Alles wat die voorgaande generatie deed, is achterhaald. Geloof is primitief. En de normen en waarden van een voorgaande generatie gaan makkelijk overboord. In het Jodendom geldt dit niet. Daar hebben jongeren juist respect voor de voorgaande generaties. Zij hebben iets opgebouwd waar je als jongere mee verder kunt. Natuurlijk zien we de fouten van ons voorgeslacht wel, maar we rekenen hen er niet hard op af; we leren vooral van hun wijsheden.

In de westerse cultuur is sprake van een golf­beweging. Religie raakt uit de mode, maar komt ook weer in de mode. Soms in de meest bizarre vormen. Wat de ‘religiehaters’ niet beseffen, is dat zij door geen religie aan te hangen ook een geloof hebben. Ik hoorde laatst iemand zeggen: „Ik voed mijn kinderen vrij op.” Maar dat kan helemaal niet. Opvoeden betekent: richting geven. Je stuurt je kinderen altijd een bepaalde kant op. Dat geldt ook voor de discussie rond bijzonder onderwijs. Een openbare school heeft ook een bepaalde richting in zijn onderwijs. Je kunt kinderen niet objectief, technisch programmeren met kennis. Dan ben je heel dwangmatig bezig. Ze moeten ook het leven leren leven.

Waar ik me over verwonder is dat kinderen die met haat worden geïndoctrineerd door hun ouders, gewoon mogen opgroeien in die sfeer. Terwijl gezinnen waar ontucht of geweld aan de orde is, worden aangepakt – volkomen terecht uiteraard. Een intolerante opvoeding leidt immers niet zelden tot antisemitisme of haat.

Ik kan niet in de toekomst kijken en wil er eigenlijk ook geen uitspraken over doen. Maar als je me vraagt wat ik zie, dan zeg ik: Ik zie dat religieuzen religieuzer worden en dat niet-religieuzen meer niet-religieus worden. De verschillen worden groter. En daarmee ook het onbegrip. Zo ontstaat een nieuwe godsdienst: antireligie. En zoals je dat hebt in iedere religie, heeft ook deze antireligie enge fanatici als volgelingen.