De wind blaast flink aan, wat vaak het geval is op zo’n eiland, kwetsbaar gelegen in het hoge noorden. Een reep land, voortdurend aangevochten door het water. Nee, het was lang niet altijd ”ik worstel en kom boven”. Ooit verdwenen twee dorpen (met kerk en al) in de golven; in 1925 was dat het lot voor het Grote Badhotel, dat internationale vermaardheid genoot maar door duinafslag reddeloos in het water onderging.

Zon en wolken wisselen elkaar af, ideale temperatuur voor een ‘kerkenpad’. Willie Veldhuizen opent gastvrij de deuren van de rooms-katholieke Sint-Egbertkapel aan de Badweg. Sint-Egbert was een ”schiere” monnik die van 639 tot 729 leefde. Zelf is hij nooit in Nederland geweest, maar hij bereidde wel anderen voor om in de Lage Landen het Evangelie te verkondigen.

Schiermonnikoog heeft geen zelfstandige parochie, omdat 
er te weinig leden zijn op het eiland: nauwelijks 25. De kapel heeft alleen een bestuur en is voor diensten afhankelijk van voorgangers van buitenaf, meest jezuïeten, die vanouds een sterke band hebben met Schiermonnikoog. „Toch hebben we op alle 52 zondagen een viering”, zegt Veldhuis. „We zijn een gastvrije kerk, een kerk voor de gasten. Mensen die hier komen, vinden ruimte om tot zichzelf te komen. Ze hóéven niet naar de kerk te 
komen, maar mógen. De dwang van vroeger is er gelukkig niet meer.”

In de zomervakantie is er elke woensdagavond open huis in de kapel. Veldhuis zet dan meestal een cd op met gezangen van monniken van Chevetogne. „Mensen worden hierdoor geraakt. Ze hebben alle tijd als ze vakantie hebben. Kinderen lopen hier rond en steken een kaarsje aan. Soms maak ik een praatje als ik merk dat er behoefte aan is. Mensen komen hier voor zingeving, een zaak die door de kerk helaas niet is opgepakt. Geen wonder dat zo veel mensen de kerk hebben verlaten.”

De kapel organiseert in de zomermaanden ”bijzondere zomeravondvieringen” waaraan alle kerken meedoen. Het verloop stemt Veldhuis tevreden. „Aan het eind van het seizoen, als we die evalueren, hebben we meestal het gevoel dat het weer goed is geweest.”

De kerk op Schiermonnikoog gaat terug op het klooster Claerkamp in Rinsumageest dat in de twaalfde eeuw werd gesticht door cisterciënzer monniken. Zij hielden zich op het eiland bezig met het ontginnen van landbouwgronden.

De protestantse Got Tjark of Grote Kerk, daterend uit 1866, bevindt zich in het centrum van het dorp. Ds. Nico van Rijswijk is sinds negen jaar aan de gemeente verbonden. Hij toont zich graag bereid om de kerk te laten zien. Als hij door het dorp loopt, groet hij links en rechts de bewoners. Een kort woord, een vriendelijk gebaar. Ze kennen hem goed: de predikant als herkenbaar figuur op een klein eiland. Maar de meesten bedanken toch voor de eer om de kerk vanbinnen te zien. Ds. Van Rijswijk: „De gemeente heeft 240 ingeschreven leden, maar er komen er zo’n 40 in de kerk. Dat zijn over het algemeen ouderen.”

Toch wordt hij „niet zenuwachtig” dat er zo weinig mensen de diensten bezoeken. „Ze zijn niet helemaal los van de kerk. Zodra je de mensen hier ontmoet, bijvoorbeeld bij ingrijpende gebeurtenissen, is het anders. De bevolking gebruikt de kerk bij gelegenheden, zoals burgerlijke en/of kerkelijke huwelijkssluiting, of bij een begrafenis.”

De hervormde gemeente op Schiermonnikoog heeft overwegend een vrijzinnige geschiedenis, terwijl de afgescheiden gereformeerde kerk een orthodoxere ligging had. Er was nog een orthodoxe hervormde evangelisatie, die in de jaren zestig met de Grote Kerk samenging. In 2005 verenigden de hervormde gemeente en de gereformeerde kerk zich tot de protestantse gemeente.

Ds. Van Rijswijk: „Onder de vrijzinnigen waren verschillende kapiteins van de grote vaart die een nuchtere levenshouding praktiseerden en zich, denk ik, niet zo gemakkelijk lieten opzwepen. Sommigen op het eiland zijn antikerkelijk en dat kan soms generaties diep zitten. Maar voor de rest is het hier een gemoedelijk volk van mensen.”

Er zijn wel weinig jonge mensen in de kerk. „Voor vervolgopleidingen moeten ze naar de wal en ze komen dan ’s avonds tegen halfacht met de boot terug. Dan hoef je er niet op te rekenen dat ze om acht uur bij je op catechisatie komen. Catechisatie is hier een vreemd woord geworden.”

Mensen praten hier niet gemakkelijk over kerk en godsdienst, zegt de gereformeerd vrijgemaakte Bart Sikkema. Hij zit in de commissie die de diensten voor vrijgemaakten in de zomermaanden in het dorpshuis coördineert. „Maar ik bespeur ook geen vijandigheid. Godsdienst is hier iets wat achter gesloten deuren plaatsheeft.”

Schiermonnikoog telt zegge en schrijve slechts drie vrijgemaakte leden, die formeel onder de gemeente van Dokkum vallen. 
De eigen diensten voor vrijgemaakten staan onder druk. Sikkema: „Toeristen uit vrijgemaakte kerken voelen zich soms ook thuis in de plaatselijke diensten van de protestantse gemeente. Vroeger zat het dorpshuis vol, maar nu zijn er nog maar gemiddeld dertig bezoekers. Toch hebben we deze zomer nog genoeg preeklezers. Maar het is de vraag of we dit nog verantwoord kunnen voortzetten, gezien het feit dat we het dorpshuis moeten huren.”

De kerkgang op Schiermonnikoog is aan het uitsterven, constateert Sieger Rozendal, lid van de protestantse gemeente. „Ik vraag me af of er over twintig jaar nog kerkdiensten gehouden worden. De vijftig leden die nog naar de protestantse gemeente gaan, zijn merendeels boven de zestig. Die groep wordt kleiner. Dit kan niet zo doorgaan. De leden die niet naar de diensten komen, blijven wel met een dunne draad aan de kerk verbonden, want ze willen wel vanuit de kerk begraven worden.”

De 85-jarige mevrouw E. Mulder zit naast de plaatselijke drogisterij te genieten van de zon. Haar huisje, op de lijst van de monumentenzorg, is een compleet museum. Alle mogelijke snuisterijen van de geschiedenis van het eiland heeft ze er verzameld. Ze laat alles enthousiast zien.

Zelf gaat ze naar de protestantse gemeente. Ooit kwam ze „uit de wereld” en kwam in de kerk via haar man, die studeerde bij de bekende gereformeerde prof. J. Waterink. Zij heeft de kinderloze hoogleraar tot aan diens dood verzorgd. Ondertussen staat ze „wat ruimer” in de kerk. „Het gaat erom wat je door de week uitstraalt, dat is voor mij de essentie van de kerk. Aan de andere kant is het ook wel jammer dat de kerk hier zo leegloopt. Maar ja, als de ouderen niet het goede voorbeeld geven, gaan de kinderen ook niet meer.”

Ds. Louis Bähler

Geruchtmakend in de geschiedenis van de kerk van Schiermonnikoog was de vrijzinnige predikant Louis Bähler, van 1895 tot 1902 predikant op het eiland. Vanwege zijn sympathie voor het boeddhisme werd hij door het provinciale kerkbestuur van Friesland geschorst. De landelijke hervormde synode sprak hem in 1905 echter vrij en hij kreeg weer de bevoegdheid om het predikantsambt uit te toefenen. Deze vrijspraak was de aanleiding tot de oprichting van de Gereformeerde Bond in de Hervormde Kerk in 1906.

Dit was de laatste aflevering in een serie Kerk op de Wadden. Klik hier op de aflevering over Texel, Vlieland, Terschelling en Ameland.