Manmoedig staat Wilhelmina tussen de militairen. Als eerste vrouw op de troon in een verder volledig door mannen gedomineerde maatschappij was haar rol in het leger belangrijk voor haar imago, toont de tentoonstelling ”Tegenspel” op Paleis Het Loo in Apeldoorn.

Wilhelmina’s positie was immers allerminst vanzelfsprekend toen ze in 1898 op de troon kwam. Vrouwen hadden nog geen kiesrecht en waren volgens de huwelijkswetten handelingsonbekwaam. Getrouwde vrouwen mochten geen beslissingen nemen over de opvoeding van hun kinderen en konden geen bankrekening openen zonder toestemming van hun man.

Met Wilhelmina’s aantreden waren de „vooroordelen” niet ineens weg, zegt Devika Partiman, activiste en directeur van Stem op een vrouw, in een filmpje op de tentoonstelling. Dat de wet niet aangepast werd, was volgens haar „een domper voor feministen”.

Koningin Emma liet zich van de progressieve kant zien toen ze in 1922 naar de stembus ging

Wilhelmina’s moeder koningin Emma liet zich van de progressieve kant zien toen ze in 1922 naar de stembus ging. Zeldzame filmfragmenten tonen de voor die dagen revolutionaire daad. Emma liet zo zien hoe belangrijk ze het net ingevoerde vrouwenkiesrecht vond. Ze kon dit omdat ze geen regentes meer was – regerende vorsten stemmen sowieso niet, om politiek neutraal te blijven.

Struisvogelveren

Juliana omarmde het feminisme sterker dan haar moeder. Als student knipte ze, tegen de zin van Wilhelmina, haar haar kort. Hoewel ze als eerste Oranje ging studeren, vonden de hoge heren een echtgenoot en troonopvolger belangrijker dan een diploma, wordt uitgelegd op de expositie. En dus volgde voor de 21-jarige prinses een reeks kennismakingen met potentiële huwelijkskandidaten.

Het was prins Bernhard die tijdens de oorlog „beeldbepalende” plaatjes van een zorgende moeder maakte

De kritiek op Juliana’s uiterlijk was in die periode niet mals. „Het ontbrak haar aan fysieke bekoring”, luidt een van de citaten die bezoekers kunnen beluisteren. Wellicht dat „een enkele heer op leeftijd” nog interesse had in Juliana, smaalde een ander. Onder invloed van prins Bernhard onderging Juliana een metamorfose. Hij nam haar mee naar modehuizen, zorgde ervoor dat ze afviel en stuurde haar naar de schoonheidsspecialist.

Bernhard liet zijn vrouw op glamoureuze wijze poseren – met een waaier van struisvogelveren, blote schouders, colliers en armbanden. Soms leek Juliana wel een „rondwandelende kerstboom”, zegt Josine Droogendijk, kenner van koninklijke mode, in een video. De prinses tooide zich soms „met meer pracht en praal dan Máxima ooit gedragen heeft”. De Tweede Wereldoorlog, waarin Juliana ver van huis droeg wat ze wilde, temperde Bernhards invloed. De vorstin hechtte minder waarde aan al die poespas en liet zich nadien fotograferen op de fiets of met laarzen aan bij de watersnood in 1953.

Nieuws in beeld

Wilhelmina’s positie was allerminst vanzelfsprekend toen ze in 1898 op de troon kwam. beeld Paleis Het Loo

In een door mannen gedomineerde maatschappij was Wilhelmina’s rol in het leger belangrijk voor haar imago. beeld Paleis Het Loo

„Het hof was een bedrijf met Beatrix als CEO.” beeld Paleis Het Loo

Drie vorstinnen op het balkon van het Paleis op de Dam in 1948 tijdens de aubade ter gelegenheid van de 68e verjaardag van Wilhelmina. beeld ANP, Fokke C. de Haan

Het beeld dat Juliana tijdens de Tweede Wereldoorlog vooral bezig was met haar kinderen, betwisten de makers van ”Tegenspel”. Het was prins Bernhard die „beeldbepalende” plaatjes van een zorgende moeder maakte in het Canadese Ottawa. Bernhard kwam uiteindelijk als held uit de oorlog, terwijl historici Juliana’s rol „over het hoofd zagen”, meldt de tentoonstelling, die vooral uit tekst en foto’s bestaat. Terwijl Juliana met regelmaat de Verenigde Staten bezocht en tussen 1940 en 1945 ruim 35 toespraken hield. Zeker tien keer ging ze langs bij de Amerikaanse president Roosevelt en zijn vrouw, met wie ze bevriend was.

Gebedsgenezers

In de jaren vijftig ontstond een crisis op Paleis Soestdijk door de invloed van gebedsgenezeres Greet Hofmans op Juliana. Dat de politiek ingreep en eiste dat de koningin alle banden met Hofmans verbrak, weerspiegelt volgens de makers van de expositie de positie van vrouwen in de jaren vijftig. Het verbod op werk voor gehuwde vrouwen werd in deze periode namelijk heringevoerd. Die link lijkt wat vergezocht.

Juliana wordt neergezet als slachtoffer van mannelijk gezag, waar ze zich naar moest schikken. Het verwerpelijke gedrag van prins Bernhard wordt breed belicht, maar je kunt je afvragen of de kritiekloze benadering van Juliana in deze crisis terecht is. Hofmans’ invloed was schadelijk en de politiek had reden die te stoppen.

CEO

In de jaren zestig en zeventig luidden Provo’s en Dolle Mina’s een tijdperk van vernieuwing in, met als gevolg ontzuiling en ontkerkelijking. Ook het koningshuis veranderde. De prinsessen Irene, Beatrix en Margriet kozen een partner uit liefde –een katholiek, Duitser en burger–, ook al botste dit soms met wat anderen van hen verlangden.

Prins Bernhard wordt neergezet als de grote boosdoener die de positie van vrouwen ondermijnde

In een vrijgevochten maatschappij gaf de koningin nieuwe betekenis aan het koningschap met haar zakelijke leiderschap. „Het hof was een bedrijf met Beatrix als CEO”, staat op een tekstzuil in de tentoonstellingsruimte te lezen. Zo liet Beatrix een fotoreportage maken waarop te zien is dat ze wetten ondertekent en een gesprek voert met de minister-president.

Boosdoener

Terugkerende „tegenspeler” in het verhaal is prins Bernhard. De prins wordt neergezet als de grote boosdoener die de positie van vrouwen ondermijnde. Hij zou zijn eigen militaire imago hebben versterkt ten koste van zijn vrouw, maakte zijn vrouw te schande in de media om Hofmans weg te krijgen van Soestdijk, nam steekpenningen aan van vliegtuigfabrikant Lockheed, pleegde „verraad” met de publicatie van onthullende interviews na zijn dood en loog over zijn NSDAP-lidmaatschap.

Over de rol van tegenspelers wil de tentoonstelling, die nog tot 31 augustus duurt, bezoekers aan het nadenken zetten. De vraag aan het eind, om over na te denken, luidt: „Hoe vrij zijn vrouwelijke leiders om hun eigen beeld te bepalen? En wie heeft de macht over dat beeld – de media, het publiek of zijzelf?”

Dit is het tweede deel van een tweeluik over vrouwen in het Oranjehuis. Vorige week dinsdag verscheen deel 1.