Het is stil langs de boulevard van het Turkse stadje Iznik, op deze laatste woensdag van april. De enkele toerist die er rondloopt, laat zijn blik gaan over het uitgestrekte, grijsblauwe Meer van Iznik, in grootte vergelijkbaar met Zuidelijk Flevoland. En gemiddeld 40 meter diep.

Lees ook

Wat maakt belijdenis van Nicea, nu 1700 jaar oud, zo bijzonder?

Op één plek heerst opvallende bedrijvigheid. Tien tot twaalf Turkse arbeiders werken er gestaag aan de opbouw van een al half verrezen paviljoen. Gipsplaten worden vastgeschroefd en gesausd, verfspatten vliegen in het rond. Vanuit het bouwwerk steekt een tientallen meters lange loopbrug een eindje het water van het meer in, om te eindigen in een klein, houten plateau. Alles gloednieuw.

Plots onderbreken ze het werk. Uit een auto stappen twee oudere heren, strak in het pak. „Politici”, gniffelt een eenvoudig geklede vrouw tegen een van de arbeiders. De twee hoge omes krijgen in een krap kwartier een rondleiding. Over de bouwplaats, de loopbrug en het plateau.

Nieuws in beeld

Het Meer van Iznik, waarin in 2014 de onderwaterbasiliek is gevonden. beeld RD

Arbeiders bouwen langs de boulevard van Iznik een paviljoen, bedoeld om de paus te ontvangen. beeld RD

Het paviljoen in Iznik in aanbouw. beeld RD

Bestuurders uit Iznik inspecteren de bouw van een paviljoen en een loopbrug langs en in het Meer van Iznik. beeld RD

De fundamenten van een eeuwenoude basiliek, in het Meer van Iznik. Op deze plek is zeer waarschijnlijk in het jaar 325 het Eerste Concilie van Nicea gehouden. beeld RD

Luchtfoto van de onderwaterbasiliek, met de loopbrug die ernaartoe voert. Links het paviljoen in aanbouw. beeld RD

De Hagia Sophiakerk in Iznik is tegenwoordig een moskee. Op deze plek werd in het jaar 787 het Tweede Concilie van Nicea gehouden. beeld RD

Of ze, na hun inspectie, ook een paar vragen van Nederlandse journalisten willen beantwoorden? Nou, éven dan. Jazeker, zeggen ze, hier zijn „voorbereidingen” aan de gang voor een grootse viering van 1700 jaar Concilie van Nicea. Paviljoen en loopbrug zijn in twintig dagen uit de grond gestampt, vertellen ze. „En in nog twintig dagen moet het klaar zijn.”

Toestroom

De bedoeling was dat op 24 of 25 mei paus Franciscus naar deze plek zou komen, uitgenodigd door Bartholomeüs I, oecumenisch patriarch van Constantinopel. Bij de feestelijke herdenking van wat hier in Iznik (destijds Nicea geheten) in het jaar 325 plaatsvond, verwachtte men behalve allerlei geestelijken en hoogwaardigheidsbekleders een toestroom van circa 5000 mensen.

Maar nu? Paus Franciscus leeft niet meer. Hoe dan verder? De twee bestuurders weten het niet, zeggen ze. „Misschien dat de nieuwe paus hier op enig moment naartoe komt. Nieuwe paus, nieuw programma.” Direct daarna stappen ze weer in hun auto met chauffeur. Hun namen? „Nee, nee, bedankt.” Snel nog op de foto? „Nee, ook niet.”

Nog minder tijd heeft Wes Huff, een christelijke apologeet uit de VS, die net na de twee politici bij de bouwplaats arriveert. De bekende youtuber gaat, vertelt hij, „een item maken over de vroegchristelijke kerk in Italië en Turkije”. Nadere vragen van Nederlandse verslaggevers kan hij helaas niet beantwoorden. „Wes heeft het druk”, kapt een potige kerel uit zijn crew het gesprek af.

Stenen

Haast, haast, haast. Arbeider, politicus en socialemediafenomeen: hier, langs de boulevard van het oude Nicea, hemelsbreed zo’n 100 kilometer ten zuidoosten van Istanbul, wil niemand een minuut verliezen.

Wie geen haast hebben, zijn de stenen, de stenen in het Meer van Iznik. Zij liggen hier al 1700 jaar. Of langer.

En juist om die stenen, half onder, half boven water, gaat het. Wie de pas gebouwde lange vlonder afloopt, kijkt er zo bovenop. Met hun opvallende patroon van rechthoeken en bogen onthullen ze de geometrische contouren van een kerkgebouw. Het betreft een uit de vierde eeuw van onze jaartelling stammende basiliek. Afmetingen: 41 bij 18,5 meter.

Hoe bijzonder: hier, precies op deze plek –nemen diverse wetenschappers aan– werd in lang vervlogen tijden het beroemde Eerste Concilie van Nicea gehouden. Op 20 mei van het jaar 325 opende, schrijft geschiedschrijver Eusebius, keizer Constantijn de kerkvergadering. In de maanden daarna beleden bisschoppen uit alle windstreken ondubbelzinnig de Godheid van Jezus Christus. En veroordeelden zij de ketterij van Arius.

Herontdekt

Eeuwen en eeuwen verstreken. Ottomaanse Turken brachten, in de veertiende eeuw, het christelijke Byzantium de laatste slag toe. Constantinopel werd Istanbul, Nicea werd Iznik. De eeuwenoude basiliek werd verwoest en verlaten. Aardbeving na aardbeving teisterde het gebied. Het meer werd groter, de ruïnes van de kerk verdwenen onder water. Om pas in 2014, na een daling van de waterspiegel, te worden herontdekt.

Maar wat interesseert dit alles de circa 15.000 inwoners van Iznik? Velen van hen hebben er waarschijnlijk nauwelijks een boodschap aan. Zij zijn druk met het vervaardigen van hun beroemde Iznikkeramiek. Ze rijden met hun kleine tractoren door de uitgestrekte olijfgaarden van de provincie Bursa. Het stadje is volledig islamitisch; een officiële christelijke kerk of gemeenschap bestaat hier al lang niet meer.

Toch: wie geschoold is, zou van de christelijke geschiedenis van de stad iets moeten weten, zegt Erdeniz Şahin. De jongeman uit Ankara maakt vandaag een toeristisch tripje naar Iznik. „In heel Turkije komt zowel het Eerste als het Tweede Concilie van Nicea op de scholen aan de orde”, vertelt hij, terwijl hij samen met een vriend rondslentert in de ruïne van een Romeins amfitheater. „We leerden erover bij lessen geschiedenis en godsdienst. Het zijn belangrijke gebeurtenissen in de historie van ons land.”

Gebedsoproep

Dat alles mag dan waar zijn, bij Metin Gerin, een jonge inwoner van Iznik, is deze kennis niet beklijfd. Als rond vijf uur ’s middags een muezzin in zangerig Arabisch de gebedsoproep ”Allahu Akbar” door een geluidsversterker de moskee in en uit laat schallen, voegt Metin zich bij een twintigtal oudere mannen die aan het openbare gebed deelnemen.

Dat deze moskee vroeger een kerk was, ja, dat weet hij. Maar dat exact op deze plek in 787 het Tweede Concilie van Nicea plaatsvond, waar uitvoerig gediscussieerd is over het vereren van iconen, dat zegt hem dan weer niets. En als Metin hoort dat op het Eerste Concilie gesproken is over de Drie-eenheid en over de Godheid van Christus, verschijnt op zijn vriendelijke gezicht een meewarige glimlach. „Het past niet bij Allah om een zoon te nemen. Hij is één, is niet verwekt en verwekt niet”, citeert hij –voor hij zijn schoenen uittrekt om het rode tapijt van de gebedsruimte te betreden– soera 112 van de Koran.

Wat wil Turkije, wat wil Iznik anno 2025 nog met zijn oeroude christelijke verleden? Vernietigen, zoals Islamitische Staat in Syrië heeft gedaan? Dat beslist niet. In een hoekje wegstoppen dan misschien? Ook dat niet. Het huidige Turkije ziet het christendom vooral als een relict uit voorbije tijden, als een voorfase van de eigen, superieure religie, de islam. Die als zodanig het conserveren en tentoonstellen –al was het maar voor wetenschappers en voor westerse toeristen– meer dan waard is. En wellicht ook geld in het laatje brengt.

Museum

Dat laat het museum van Iznik duidelijk zien. Dit grote, in een moderne stijl opgetrokken en in 2023 geopende gebouw geeft op overzichtelijke wijze de roerige geschiedenis van Iznik en omgeving weer. Bezoekers worden via informatieve, fraaie panelen én via tal van museale voorwerpen meegenomen door de prehistorie, het Romeinse Rijk, het Byzantijnse Rijk en het Ottomaanse Rijk. Tot ze arriveren in het huidige, formeel seculiere, maar in de praktijk sterk door de islam gestempelde Turkije.

Nieuws in beeld

Het moderne, in 2023 geopende museum van Iznik. beeld RD

De fundamenten van de basiliek uit de vierde eeuw, half boven water, half onder water in het Meer van Iznik. beeld RD

Een reconstructie van hoe de oudste stenen basilica van Iznik er vermoedelijk heeft uitgezien. Afbeelding te zien in museum van Iznik. beeld RD 

Het moderne, in 2023 geopende museum van Iznik. beeld RD

Twee traditioneel geklede Turkse vrouwen in een modern museum. Ze kijken samen op een mobiele telefoon. beeld RD

Christelijk grafmonument uit de eerste eeuwen van onze jaartelling, tentoongesteld in het museum van Iznik. beeld RD

Eeuwenoud doopvont, tentoongesteld in de tuin van het museum van Iznik. beeld RD

Een groep van zo’n 25 vrouwen, zonder uitzondering gehoofddoekt, heeft het op de eerste donderdag in mei tamelijk vlug gezien. Dat ze na circa een halfuur weer buiten staan, betekent dat ze de uitgebreide expositie in het museum onmogelijk gedetailleerd hebben kunnen bekijken. De christelijke grafmonumenten? Meer dan een snelle blik zullen ze er niet op geworpen hebben. De bekende middeleeuwse afbeelding van het Eerste Concilie, waarop keizer Constantijn te zien is, omringd door tientallen gemijterde bisschoppen? Ze zullen er niet al te veel van begrepen hebben. En het filmpje waarin de Turkse archeoloog Mustafa Şahin uitvoerig toelichting geeft op het onderzoek naar de in 2014 ontdekte zogeheten onderwaterbasiliek? Het heeft hen –we kunnen het hun door de taalbarrière helaas niet vragen– mogelijk slechts matig geboeid.

Gruis

Maar of mensen het opmerken of niet, of ze het waarderen of niet waarderen, het christelijke verleden van Iznik, inclusief Eerste en Tweede Concilie van Nicea, ís er. Nog altijd. Deels verdwenen onder het stof en gruis der eeuwen, deels nog zichtbaar in ruïnes, grafmonumenten en inscripties. Of opnieuw zichtbaar gemaakt door archeologen en historici.

Wie het wíl zien, ziet het. In de fundering van de eeuwenoude basiliek, waartegen, ook in het voorjaar van 2025, de golfjes van het Meer van Iznik nog altijd aanklotsen. De stenen liggen er. Hoe symbolisch: deels onder, deels boven water. Als getuigen van wat geweest is…