De „belangrijkste kerklieddichter” van de vorige eeuw: zo staat het op de achterflap van de uitgave ”In wind en vuur”. Gerda van de Haar, die als lid van de kernredactie nauw betrokken was bij de totstandkoming van de nieuwe uitgave, haast zich om te zeggen dat het misschien beter is om te spreken van „een van de belangrijkste”. „Er is er op z’n minst nog één: de onlangs overleden dichter Huub Oosterhuis. Barnard en Oosterhuis hebben na de Tweede Wereldoorlog samen met hun liederen de liturgie in de kerk mede gestalte gegeven. Die gezangen zijn niet meer weg te denken uit de protestantse traditie.”

De belangrijkste of niet: Willem Barnard (1920-2010), die ook dichtte onder het pseudoniem Guillaume van der Graft, heeft een enorm liedoeuvre op zijn naam staan. ”In wind en vuur” telt maar liefst 352 nummers aan gezangen en psalmberijmingen. Het is bijna alles, net niet helemaal, aldus Van de Haar. Twee bewerkingen van liederen van Revius uit het ”Liedboek voor de kerken” zijn bijvoorbeeld als „curiositeit” buiten de boot gevallen.

Daarentegen zijn vergeleken met eerdere uitgaven allerlei nieuwe teksten toegevoegd: mensen hadden bijvoorbeeld nog een lied in een oude cantorijmap, of materiaal dat bij de zogenoemde ”Nocturnen” in Amsterdam gebruikt werd kwam boven water. Bij elf Barnardteksten zijn nieuwe melodieën gecomponeerd.

Er waren tijdens het traject dat tot deze uitgave leidde ook lastige hobbels te nemen. In de media is de kwestie van het lied ”Jeruzalem, mijn vaderstad” breed uitgemeten. Daarin stond altijd de frase over „De negers met hun loftrompet”. „Dat heeft ons heel veel energie gekost”, verzucht Van de Haar. „Het heeft afgeleid. Maar het is natuurlijk precair om zomaar een strofe van Barnard aan te passen.” Uiteindelijk is in overleg met de erven van Barnard een nieuwe strofe ontstaan, die in het kloeke boekwerk is opgenomen.

Dertien jaar geleden al sprak Van de Haar met Barnard over een uitgave van zijn liedoeuvre waarin bij alle teksten ook de melodie zou zijn afgedrukt. „Later bleek dat dat mijn laatste gesprek met hem was. Hij is in november 2010 overleden.” In 2013 zaten de betrokkenen voor het eerst bij elkaar, niet wetend dat het een project van tien jaar zou worden. „Gaandeweg raakten steeds meer mensen betrokken, die van alles aandroegen. Dat heeft het eindredactieproces heel intensief gemaakt.”

Toch spreekt Van de Haar van „een heel mooie tijd”. En ook is ze het werk van Barnard nog niet zat. „Zodra je er weer induikt, merk je dat het zulke mooie teksten zijn. Om te zingen, maar bijvoorbeeld ook voor meditatief gebruik.”

Van dorst

Barnard was de man van prachtige oneliners over de waarde van het lied in de liturgie. Zoals deze: „Niet om te uiten, maar om te innen komen wij.” Of deze versregels: „Zingen, dat doe je niet uit volle borst, –/ je zingt inademend, omdat je leeg bent,/ tegen de eenzaamheid in zing je, tegen/ het ‘nee’, je zingt zoals je drinkt: van dorst.”

Om dat ”zingen van dorst” te faciliteren, maakte Barnard zijn liederen voor de gemeente. „Eenvoudig als brood en water en koel en vurig als wijn”, zo typeerde hij de poëzie voor de liturgie zelf eens. Van de Haar: „Ze moesten te zingen zijn door de hele gemeente. En daarbij wilde Barnard concreet zijn: geen dogma’s, geen filosofie, maar verhalen en gedichten. Zijn teksten moesten objectief zijn. Het ging hem niet om de beleving of de expressie van het geloof, zoals in veel piëtistische liederen. Daar hield hij niet zo van. Hij wilde met zijn liederen niemand voor de voeten lopen. Ieder eigent zich zo’n tekst op een andere manier toe, was zijn gedachte.”

Barnards liederen zijn dan ook niet moeilijk te noemen, zegt Van de Haar. „Dat is niet het goede woord. Zijn teksten zijn gelaagd. Het is echte poëzie, waarbij de Bijbel en de taal van de traditie als klankkast fungeren. Steeds opnieuw doemen er nieuwe betekenissen op. Daarbij gaat hij vaak de diepte in. Sommige liederen begrijp je pas echt als je ze zingt.”

Dat de liederen van Barnard vaak hoogliturgisch worden genoemd, betekent niet dat de drempel hoog is, aldus Van de Haar. „Hij probeerde de hele gemeente erbij te betrekken, en dat lukte hem vaak nog ook. Hoogliturgisch was voor hem laagkerkelijk. En laagliturgisch stond voor hem vaak voor hoogkerkelijk: daar is de kerk de baas. Voor Barnard betekende de liturgie: samen vieren, participatie van iedereen, niet achterover leunen, maar betrokken zijn.”

Huiver

Barnards liederen worden heel breed gewaardeerd, van rooms-katholiek tot vrijzinnig en orthodox. Van de Haar: „Dat komt door het Bijbelse karakter van zijn liederen. Vaak hebben zijn teksten de toon van Bijbelpassages. Daardoor worden het klassieke teksten. Doordat ze objectief zijn, kunnen velen ze innen. Voor rooms-katholieken of oud-katholieken klinken in veel teksten de liturgische lezingen mee waarmee ze vertrouwd zijn.”

Binnen de gereformeerde gezindte was in het verleden wel huiver voor de liederen van Barnard. Ze zouden bijvoorbeeld barthiaans zijn, of mythologische trekken hebben. Van de Haar: „Ik heb de indruk dat dat een stuk minder is. De bundel ”Weerklank”, 
die in de kring van de Gereformeerde Bond is ontwikkeld, telt bijvoorbeeld een aantal liederen van Barnard. Het viel me op dat het eerst gezang Barnards lied ”Uit Oer is hij getogen” is, over Abraham.”

Ze is er blij mee: „Men is minder vuurbang voor leerstellige afwijkingen. Als er één orthodox was, dan was het Willem Barnard wel. Dat roept herkenning op.” De brochures tegen het oude ”Liedboek” die destijds in de kring van de Gereformeerde Bond en ook binnen de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt (GKV) verschenen, kun je nu niet zo goed meer lezen, zegt Van de Haar. „Zo muggenzifterig en bang: zou het wel kloppen? In plaats van dat je zo’n lied eerst laat binnenkomen. En als je dan goed oplet, leer je er ook van Bijbellezen. De Bijbelreferenties die in deze uitgave bij elk lied in de kantlijn staan, zijn van Barnard zelf. Zijn werk is vrucht van zijn stille omgang met de Schrift. In de twee toelichtende delen hebben we hem daarom ook zo veel mogelijk zelf, vanuit zijn geschriften, aan het woord gelaten.”

Constante kwaliteit

Zijn er voor Van de Haar ook minder geslaagde liederen van Barnard? „Er is wel wat verschil tussen de ene of de andere tekst, maar Barnard heeft een vrij constante kwaliteit. Daar ben ik weer achter gekomen.”

Als ze de twee mooiste liederen uit het oeuvre moet noemen, komt ze als eerste met de klassieker ”De aarde is vervuld”. „Zo’n objectief lied voor de paastijd. Met die prachtige zin: „Gods goedheid is te groot voor het geluk alleen.”

Een ander lied waar ze voor dit project op stuitte en waaraan ze gehecht raakte, is een lied voor de paaswake: ”Geboren zijt ge”. „Dat stond ooit in de eerste bundel van ”Zingend geloven”, maar het is vrij onbekend. Een bedrieglijk eenvoudig lied. Hij zet in met Johannes 1, over het Woord dat bij God was en geboren werd. En het eindigt bij Jesaja 55, waar staat dat Gods woord nooit leeg terugkeert. In het slot –„wees vervuld!”– zit de bede om opstanding. Een lied van vier kleine strofen dat je uiteraard helemaal door moet zingen. Heel mooi.”

Van de Haar hoopt dat de uitgave van ”In wind en vuur” ervoor zorgt dat er meer aandacht komt voor de waarde van de liturgie. „Deze liederen zijn ontstaan vanuit de praktijk, omdat Barnard materiaal wilde hebben voor de liturgie. Je verdiepen in deze teksten en hun achtergrond, alleen of samen in een leerhuis of liedkring, kan heel verrijkend zijn.”

_In wind en vuur. Alle liederen (toegelicht), Willem Barnard/Guillaume van der Graft; uitg. Skandalon; 3 delen; 800 blz. (deel 1) en 1209 blz. (deel 2 en 3); € 169,- (set), € 85,- (alleen deel 1) _