Het was vrijdag nog even spannend, maar alles wees erop dat het graanakkoord tussen de twee oorlogvoerende landen op 18 maart wordt verlengd. Grote vraag is nog: gebeurt dat opnieuw met 120 dagen of, waar Rusland op aanstuurt, met 60 dagen.

Dat laatste zou een slechte zaak zijn, vindt Jan Willem Baas. Hij is voorzitter van het Comité van Graanhandelaren. Van deze brancheorganisatie zijn ruim 120 handelsbedrijven lid, die in Nederland actief zijn. „Als het bij 60 dagen blijft, gaan de graanprijzen wereldwijd zeker weer fors omhoog”, voorspelt hij.

Nederland is dankzij de havens van Rotterdam, Amsterdam en Vlissingen een spil in de handel in graan voor bestemmingen in West-Europa. Ons land staat in de top vijf van bestemmingen van schepen die onder het akkoord Oekraiëns graan vervoeren.

Die lijst wordt aangevoerd door China, gevolgd door Spanje, Turkije en Italië. Naar bestemmingen in Noord-Afrika gaat veel minder Oekraïens graan. Toch werden Afrika en het Midden-Oosten vorig jaar steeds genoemd als gebieden waar honger zou dreigen, als de deal er niet zou komen.

Volgens Baas was dat een terecht argument. Hij wijst op de sterke stijging van de wereldwijde voedselprijzen nadat Rusland op 24 februari Oekraïne binnenviel. „Consumenten in arme landen zijn daar als eersten de dupe van. Wij kunnen wel wat meer voor ons voedsel betalen, of het met wat minder doen. Zij hebben die luxe niet.”

Volgens de wereldvoedselorganisatie van de Verenigde Naties FAO bereikte de index voor de wereldvoedselprijs in maart 2022 een piek van ruim 156. Dat betekent dat voedsel toen 56 procent duurder was dan gemiddeld in de jaren 2014-2016 (de referentieperiode). Granen en plantaardige oliën sprongen daar nog bovenuit. Van beide is Oekraïne een grote producent en exporteur. De maanden daarna zette een daling in, die zich doorzette nadat het akkoord op 22 juli was getekend. Inmiddels zitten de prijzen weer op het niveau van enkele maanden voor de oorlog.

Tot en met deze week kon Oekraïne al bijna 25 miljoen ton graan, andere voedselproducten en meststoffen uitvoeren. „Dat is nog wel minder dan voor de oorlog, maar de graandeal pakt toch heel goed uit, ook voor de arme landen”, concludeert Baas.

Dat heeft alles te maken met de verhouding tussen vraag en aanbod op wereldschaal. „Doordat er meer aanbod is, zakt de prijs. Bovendien verschuiven vervoersstromen. China en Europa halen een deel van hun behoefte uit Oekraïne, arme landen kopen vooral Russisch graan, want dat is goedkoper. Rusland verscheept traditioneel veel graan naar Afrika en het Midden-Oosten en doet dat ook nu.”

Het akkoord kwam tot stand door bemiddeling van Turkije en de Verenigde Naties. Afgesproken is dat alle schepen die in drie aangewezen Oekraïense havens producten laden, gecontroleerd worden onder toezicht van de vier betrokken partijen. Dat gebeurt bij de Bosporus, de zeestraat door Turkije tussen de Zwarte Zee en de Middellandse Zee, en wel twee keer: zowel op heenweg naar Oekraïne als bij terugkeer. Die controles vergen volgens Baas zeeën van tijd. De wachttijd voor passerende schepen is opgelopen tot 40 dagen. „Er liggen daar doorlopend 125 schepen te wachten.”

De vertraging is volgens hem te wijten aan trainering door de Russen. „Ze werken met te kleine controleteams, die ze niet willen uitbreiden. En eigenlijk is het raar dat er twee keer gecontroleerd moet worden. Dat ze dat bij de invaart doen, ligt voor de hand: ze willen er zeker van zijn dat die schepen bijvoorbeeld geen wapens meenemen naar Oekraïne. Maar ik zie niet in waarom bij de uitvaart weer gecontroleerd moet worden.”

Als de deal slechts met 60 dagen wordt verlengd –waar Rusland op aanstuurt– verwacht Baas weer een stijging van de voedselprijzen. „Je zult zien dat vanaf begin april geen handelaar dan nog een schip die kant uitstuurt. Vanwege de lange wachttijd bij de Bosporus is er kans dat zo’n schip niet meer op tijd geladen kan worden. Dat risico wil niemand lopen.”

De mogelijke financiële schade is namelijk enorm, legt hij uit. „De huur van een schip bedraagt, afhankelijk van de grootte, al snel 10.000 tot 100.000 dollar per dag.”

Oekraïne wil het liefst zekerheid voor 240 dagen. Baas: „Begin deze week zou ik gezegd hebben dat er wel 120 dagen uit de bus rolt. Maar nu ben ik daar niet meer zeker van. Misschien is het tactiek van de Russen? Ik kan alleen maar hopen dat het niet bij die 60 dagen blijft.”

Een andere wens van Oekraïne is dat er een vierde haven in het akkoord wordt betrokken: Nikolajev, een stad die wat verder naar het oosten ligt. Met zo’n vierde haven zou het land zijn export nog wat kunnen opvoeren. „Maar dat lukt alleen als de wachttijden bij de Bosporus ook omlaag gaan.”

Ook de Russen hebben belang bij voortzetting van de deal. „Zij mogen grondstoffen voor voedsel en veevoer en kunstmest uitvoeren, want die zijn vrijgesteld van de westerse sancties. Daar profiteren ze van. Vorig jaar hadden ze een goede graanoogst, ze exporteren volop. Maar ze willen gunstigere voorwaarden bedingen. Ze hebben last van de weerstand in het Westen om zaken met Rusland te doen en van de belemmeringen die aan het betalingsverkeer zijn opgelegd.” Doel van wat officieel het ”Zwarte Zee Graan Initiatief” heet, is volgens de VN het voorkomen van honger, het vergroten van de voedselzekerheid wereldwijd en het garanderen van de veiligheid voor schepen die de producten in Oekraïne laden. Tot nu toe is 55 procent van de vervoerde producten naar ontwikkelingslanden gegaan.

Sommige transporten vallen onder het wereldvoedselprogramma van de VN. Dat voedsel gaat rechtstreeks naar gebieden waar hongersnood heerst, verklaart de organisatie. In de eerste periode van vier maanden betrof dat ruim 325.000 ton, op een totaal van 11,2 miljoen ton. Daarnaast helpt uitvoer naar andere landen ook om de markten te kalmeren en stijging van de voedselprijzen te voorkomen