Aan het einde van de Koude Oorlog had iedereen de massale volksdemonstraties gezien waarbij de leus die demonstranten op hun spandoeken hadden staan (”Wir sind das Volk!”) de geest van de tijd goed aangaf. Toen in 1989 de Berlijnse Muur viel, kwamen de gesprekken tussen Amerika/Duitsland en Rusland over een mogelijke Duitse eenwording op gang.

De Duitse bondskanselier Kohl en minister van Buitenlandse Zaken Genscher van de toenmalige Bondsrepubliek Duitsland (BRD) reisden af naar Moskou. De Russen waren niet tegen een herenigd Duitsland, maar stelden dat de Duitse Democratische Republiek (DDR), net zoals de DDR dat zelf ook wilde, een neutrale status moest krijgen. De Duitse minister van Buitenlandse Zaken stelde in januari 1990 echter dat het verenigde Duitsland lid zou moeten kunnen worden van zowel de NAVO als de EU. Dat deze Duitse wens gevoelig lag, valt vanuit Russisch veiligheidsperspectief te begrijpen.

Uitbreiding

Toen de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken James Baker in februari 1990 naar Moskou reisde, stelde hij president Gorbatsjov het volgende voor: zag hij liever de aanwezigheid van een verenigd Duitsland als een neutrale staat in Europa of een verenigd Duitsland dat zich onder leiding en bescherming van de Verenigde Staten zou gaan ontwikkelen? Aangezien de Russen met de eerste optie slechte ervaringen hadden opgedaan, voelden ze meer voor een verenigd Duitsland onder leiding van de VS. In de context van deze veranderende machtsverhoudingen in Europa –ten nadele van Rusland– deed Baker de uitspraak dat, hoewel het verenigde Duitsland onder invloed van de Amerikanen kwam, de NAVO geen stap verder oostwaarts zou gaan. In het onlangs openbaar gemaakte verslag van het gesprek tussen Baker en Gorbatsjov van 9 februari 1990 staat: „We begrijpen dat het niet alleen voor de Sovjet-Unie maar ook voor andere Europese landen belangrijk is om garanties te hebben dat, als de Verenigde Staten, in het kader van de NAVO, in Duitsland aanwezig blijven, de huidige militaire jurisdictie van de NAVO zich geen centimeter in oostelijke richting zal uitbreiden.”

Hoe is de uitspraak van Baker nu precies te interpreteren? Wat is er in feite aan Moskou beloofd? Hubert Smeets, Ruslandkenner en oud adjunct-hoofdredacteur van NRC, stelt enerzijds dat deze uitspraak gezien kan worden in de context van de eenwording van de DDR en de BRD en dat Baker ermee bedoelde dat de DDR een neutrale status zou krijgen. Zo zouden er geen Amerikaanse (kern)wapens of troepen worden geplaatst in het oostelijke deel van het verenigde Duitsland. Iets wat ook moeilijk ging, omdat daar op dat moment nog Warschaupacttroepen gestationeerd waren. Bovendien bestond het Warschaupact nog toen Baker zijn uitspraak deed. Dat landen van zowel de NAVO als het Warschaupact lid zouden kunnen worden, zou natuurlijk vreemd zijn.

Videofragment

Anderzijds ontdekte Smeets op basis van recent archief- en bronnenonderzoek dat de uitspraak van Baker wel degelijk ook betrekking had op andere Oost-Europese landen, zoals Polen, Tsjechië en Hongarije. Want op een videofragment van een persconferentie in Washington op 2 februari 1990 stelt de Duitse minister van Buitenlandse Zaken Genscher, in het bijzijn van Baker: „We waren het erover eens dat het niet de bedoeling is de NAVO uit te breiden naar het Oosten. Dat heeft niet alleen betrekking op Oost-Duitsland maar ook in het algemeen.”

Begrip

Volgens de Nederlandse oud-minister Pronk waren de uitspraken van Baker niet in marmer gebeiteld. Tegelijk waren het wel degelijk politieke toezeggingen met betrekking tot de twee grootmachten, die naderhand ook bevestigd zijn. Deze uitspraken speelden dus ook een belangrijke rol in de Russische acceptatie van de veranderende geopolitieke verhoudingen en de Duitse eenwording. Volgens Smeets hebben de Russen destijds nagelaten deze politieke toezeggingen en beloftes van de Amerikanen te verzilveren door deze vast te leggen in verdragen.

We kunnen vaststellen dat de NAVO sinds 1999 met tien landen oostwaarts is uitgebreid. Hoewel deze landen vrijwillig lid werden van de NAVO, staat deze uitbreiding wel in tegenstelling tot de politieke toezeggingen van Baker en Genscher. Het is dus begrijpelijk dat deze uitbreiding voor Poetin, tot op de dag van vandaag, een grote grief is. Uiteraard rechtvaardigt dit het brute geweld van de Russen in Oekraïne totaal niet.

Wel zouden westerse politiek leiders de denk- en handelswijze van de Russen beter kunnen begrijpen als zij deze toezeggingen een plek zouden geven in hun denken over en hun reactie op de Russische agressie in Oekraïne. Wil de NAVO onder leiding van de VS en naar aanleiding van de huidige oorlog in Oekraïne niet meegesleurd worden in een grote oorlog met Rusland, dan is allereerst nodig dat Amerika en West-Europa anders gaan kijken naar het ”waarom” van de Russische agressie. Terugdenken aan eigen gedane toezeggingen zou hen daarbij kunnen helpen. Hun eigen handelen zou aangepast moeten worden door –nu met oprechte intenties– terug te keren naar de onderhandelingstafel.

Westerse leiders hebben waarschijnlijk geen invloed op Poetins afkeurenswaardige gedrag. Wel op het eigen gedrag, en dat brengt veel huiswerk met zich mee. Als men daartoe bereid is, kan hopelijk een nieuwe grote(re) (Europese) oorlog afgewend worden.

De auteur is werkzaam in het voortgezet onderwijs.