Zoektocht naar gezamenlijk moreel kompas kansloos

In het artikel ”Samenleving heeft moreel kompas nodig” (RD 18-9) pleiten de auteurs ervoor om het gesprek in de samenleving op gang te brengen tussen mensen die nu hevig botsen over morele kwesties. Een gemeenschappelijke norm in onze keuzes, ”doen wat goed is”, moet voor dat gesprek het uitgangspunt zijn. Zo kan de samenleving weer fundamentele keuzes samen maken. De onderzoekers van het Moral Compass Project staan daarmee voor een ”mission impossible”. De bijdrage van het christendom aan de morele fundamenten van onze samenleving is uniek en kan nergens mee aangevuld of door vervangen worden.

:::inline_article 1:::

Habermas

Het unieke van de christelijke moraal wordt door meerdere filosofen erkend. De Duitse filosoof Jürgen Habermas –zelf atheïst– bijvoorbeeld meent dat er geen alternatief is voor de christelijke moraal. Hij schrijft: „...Alles andere ist postmodernes Gerede”, al het andere is postmodern geklets (”Zeit der Übergänge”, 2001).

Precies dit ”postmodernes Gerede” willen de onderzoekers betrekken bij het komen tot een algemeen aanvaardbaar moreel kompas voor onze seculiere samenleving: „subjectieve voorkeuren („zo voel ik dat nu eenmaal”), redelijke argumenten („elk weldenkend mens ziet toch dat...”), net zo goed als godsdienstige tradities.”

Het probleem is echter dat deze manieren van spreken uit verschillende bronnen putten, die in zichzelf niet met elkaar te verenigen zijn, en elk hun eigen definities hebben van het goede. In onze samenleving zijn deze bronnen met name de atheïstische (zowel de naturalistische als de postmoderne) en de theïstische levensbeschouwing.

De auteurs stellen terecht dat de „polarisatie tussen redelijk en godsdienstig niet van alle tijden is.” Maar de analyse van de oorzaak van deze polarisatie deel ik niet. Die begon volgens hen met de reformatoren, die kritisch tegenover de menselijke rede zouden staan. Die polarisatie is echter pas ontstaan met de opkomst van het atheïsme. Dat kwalificeerde zich als wetenschappelijk, rationeel en objectief en bestempelde het theïsme als irrationeel.

Het atheïsme kwalificeert echter zich ten onrechte zo. Zelfs atheïsten denken, bewust of onbewust, vanuit een godsbegrip. Roy Clouser wijst erop dat mensen per definitie redeneren vanuit een „door zichzelf bestaande Realiteit (lees: god) waaruit alle andere realiteiten voortkomen.” (”The Myth of Religious Neutrality”, 2005). Voor een atheïst is die god het geheel of een van de natuurwetten, of ‘de wetenschap’ of iets dergelijks. Helaas herkent de atheïst niet bij zichzelf dat hij vanuit een godsbegrip denkt. Zo ontstond de mythe van de objectiviteit en religieuze neutraliteit en daarmee tegenstelling tussen geloof en wetenschap. Daarom is de echte tegenstelling die tussen atheïstische en theïstische levensbeschouwingen. De daaruit voortkomende moralen zijn onverenigbaar.

Antenne

Maar, zeggen de onderzoekers: „Elk mens heeft een antenne voor het ”goede leven”, ook wie niet gelovig is.” Zeker. Paulus schrijft: de heidenen betonen „het werk der wet geschreven in hun harten, hun geweten medegetuigende, en de gedachten onder elkander [hen] beschuldigende, of ook ontschuldigende” (Rom. 2:15). Dat lijkt de basis voor gesprek over een moreel kompas: een gezamenlijk besef van goed en kwaad.

Toch is dit besef van goed en kwaad op zichzelf onvoldoende om tot een gezamenlijk moreel kompas te komen. We stuiten dan algauw op fundamentele problemen: wie wil spreken van ”absolute waarden” doet in dat gesprek niet meer mee. Atheïsten kunnen alleen nog maar spreken over individuele moraal. En 16 miljoen individuele moralen bij elkaar (hoezeer ze ook met elkaar kunnen overeenkomen) geven geen moreel kompas.

Spreken over ”zonde” blijft ook taboe. Je kunt altijd argumenten bedenken om toch dat te doen wat strijdt met de eigen morele antenne. Zelfs onder christenen vind je allerlei ”redelijke argumenten” om maar in de comfortzone te kunnen blijven.

Dijkhoff

En dan nog iets: hoe definiëren we gezamenlijk ”liefde”, ”naastenliefde”, ”weldoen”, ”gerechtigheid”? Voor een christen is naastenliefde namelijk een voortvloeisel uit liefde tot God. Voor de Dijkhoffs in onze samenleving concurreren deze twee liefdes juist met elkaar (zie Dijkhoffs open brief met zijn verzoek tot uitschrijving uit de Rooms-Katholieke Kerk). Is een echt gesprek over naastenliefde dan nog mogelijk? Ik vrees dat de beoogde dialoog en de gezamenlijkheid hier een schijnvertoning worden.

Het is een loffelijk streven om de religieuze traditie weer te laten meedoen in de samenleving; mits het geen doel op zich wordt. Want wij verwachten nieuwe hemelen en een nieuwe aarde. Maar de apostelen schrijven al over betere middelen om de waarde van de christelijke moraal zichtbaar te maken: apologetiek („wees altijd bereid om verantwoording af te leggen van de hoop die in u is”, 1 Petr. 3:15) en zelfopofferende levensstijl („maar gij hebt achtervolgd mijn leer, wijze van doen, voornemen, geloof, lankmoedigheid, liefde, lijdzaamheid, mijn vervolgingen, mijn lijden”, 2 Tim. 3:10). Van beide is het christendom in Nederland helaas ver verwijderd.

De auteur is bestuurslid van het Wetenschappelijk Instituut van de SGP. Ze schrijft deze reactie op persoonlijke titel.

Zoektocht naar gezamenlijk moreel kompas kansloos

Opinie

RD.nl in uw mailbox?