De onzichtbare gemeente van Nel Benschop is verdwenen

Nel Benschop, niet eens zo lang geleden behoorde ze tot de Bekende Nederlanders. In 1987 bood uitgeverij Kok haar een groots jubileumfeest aan in het Amsterdamse Hiltonhotel. Er waren toen twee miljoen christelijke dichtbundels van haar verkocht. De niet eens christelijke cultuurpublicist Nico Scheepmaker zat in het feestforum en hij zei: „Een gedicht van Nel Benschop is een deur in een huis. Die deur past precies, hij klemt niet, hij piept niet...”

Bij haar dood in 2005 (ze werd 87) was ze de best verkochte Nederlandse dichter ooit, met meer dan drie miljoen dichtbundels. Een fenomeen. Alle schijnwerpers stonden in de pers nog eens op Nel Benschop gericht toen in 2011 haar liefdesgedichten postuum verschenen in de luxueus uitgegeven bundel ”Echte liefde kan niet sterven”. Dat is zeven jaar geleden. En nu? Leven haar gedichten eigenlijk nog wel, dertien jaar na haar dood? Ik kom ze nauwelijks meer tegen in het publieke domein.

Kleurige jurk

Dinsdag 16 januari was het 100 jaar geleden dat de eens wijd en zijd bekende Nel Benschop geboren werd. Ik bel uitgeverij Kok. Er valt even een stilte. En dan: „Goed dat je het zegt. Volgens mij hadden we daar even geen erg in.”

Nel Benschop was een opgewekte vrouw. Jarenlang trok ze het land door om lezingen te houden over haar poëzie en eruit voor te dragen met haar goede declameerstem. Zo’n zaal was meestal gevuld met vrouwen. Nel maakte indruk op hen: een knappe dame van middelbare leeftijd in een mooie kleurige jurk en met vrolijke oorbellen. Met haar troostende gedichten bereikte ze een grote, meestal onzichtbare ‘gemeente’, in een tijd waarin mensen hun christelijke zekerheden kwijtraakten door de economische neergang en de moderne theologie.

Ik sla lukraak haar verzamelde gedichten op, ”De stem uit de wolk”, bladzijde 211: „Ach Heer, laat toch Uw kind niet langer lijden,/ zij is bereid om naar U toe te gaan,/ zij zag de engelen al om haar bed heen staan;/ waarom wacht U zo lang haar te bevrijden?” Nel Benschop bracht inleving, troost, bemoediging, altijd vanuit de Bijbel, altijd met Jezus als reddingsboei. Haar gedichten ontstonden uit eigen verdriet, eigen wanhoop, eigen geloof, eigen hoop.

Twee keer werd een getrouwde man verliefd op haar, en zij op hem. Ze beëindigde de relaties, „omdat het niet mocht, van God niet en van mezelf niet”, zei ze in interviews nadat ze besloten had daar open over te zijn.

Meditaties op rijm

”Gouddraad uit vlas” (1967) was haar eerste bundel. Daarin staat ”A Dieu”, een van haar bekendste gedichten, menigmaal geciteerd in overlijdensadvertenties: „Je bént niet dood – de Heer heeft je geroepen/ bij Hem te wonen in Zijn glanzend huis...” Ze weigerde God hooghartig ter verantwoording te roepen. Ook zij wist geen antwoord op Auschwitz, maar ze kon verder leven en dichten omdat ze in het lijden van Christus Gods liefde had gezien.

In de literatuur is Nel Benschop nooit geaccepteerd. Dat was ook haar eerste doel niet, hoewel het haar wel speet. Met een zekere zelfspot zei ze: „Ik schrijf meditaties op rijm.” Dat was haar recht. Haar werk behoort tot het pastoraat, en daar is niks mis mee. Ze was onthutst toen de dichter Jan H. de Groot haar neersabelde: „Nel Benschop heeft uit het gouddraad der dichterlijke bevlogenheid het glansloze vlas gesponnen van haar irriterende, schijnvrome rijmelarij.”

De gereformeerde cultuurfilosoof C. Rijnsdorp zag het reëler. Hij zei wel dat een dichter als Benschop literair gezien verdwaalde in het overbekende, maar: „onder haar conventionele taal klopt een hart.”

Slecht teken

Waar zijn de gedichten van Nel Benschop gebleven? Leven ze nog onder de mensen? Op internet zoek ik bij tweedehandsboekhandels. Daar worden 1222 exemplaren van haar bundels aangeboden, in alfabetische orde van ”Een boom in de wind” tot ”Zo zag ik Hem”. Dat aantal is een slecht teken voor haar voortbestaan onder de mensen. Bij haar leven een groot commercieel en ideëel succes, nog maar dertien jaar later onverkocht in het antiquariaat.

Ik bel enkele grote christelijke boekhandels. „Hebben jullie Nel Benschop nog op de plank?” „Nee, niks meer”, zegt Riemer & Walinga in Ermelo. „Haar laatstverschenen bundel is ”Benschops Beste” (2015) met een keuze van honderd gedichten. We verkochten zes exemplaren. De naam Nel Benschop is belegen geraakt.”

Boekhandel Riemer in Groningen: „Nee, ze verkoopt niet meer. Van ”Benschops Beste” heb ik er tien verkocht. O ja, en van de mooi uitgevoerde herdruk van ”Gouddraad uit vlas” (2001, 64e druk) heb ik nog 157 exemplaren in de ramsj voor € 2,50, maar zelfs dat werkt niet meer.”

Boekhandel Smit in Gouda is net aan het inventariseren. „Nee, Nel Benschop gaat niet meer. De pastorale poëzie is voorbij.” Boekhandel Goedhart in Zwolle: „Ik heb haar nog wel op de plank. ”Echte liefde kan niet sterven”. Maar ik heb weleens gedacht: die postume liefdesbundel was het moment waarop de verkoop van haar pastorale poëzie stilviel. ”Geloof je dat nog?” ligt bij mij in de ramsj.”

Internet

Hebben anderen misschien de plaats van Nel Benschop ingenomen? Of is de pastorale poëzie inderdaad voorbij? De boekhandelaren aarzelen. Twee van hen noemen een naam die ik niet ken, Frits Deubel (1927-2017). Die wordt nog wel verkocht. Op internet vind ik een paar duizend geestelijke gedichten van hem, maar oppervlakkiger en minder goed in hun vel dan die van Nel. Ook Ina Sipkes de Smit lijkt het nog te doen, en in bevindelijke kring de gedichten van M. A. Groeneweg-de Reuver, die ook op internet te vinden zijn, te midden van orgelmuziek, pastelkleuren en zonomrande wolken.

Hoe komt het dat Nel Benschop en haar navolgers weinig of niet meer verkopen? Riemer Groningen wijst op internet. Wie een pastoraal gedicht wil voordragen, gaat googelen. Goedhart zoekt de oorzaak in de grote toename van opwekkingsliederen en Psalmen voor Nu. Die staan ook op losse kaarten om te versturen. Gedichtenbundels zijn uit. Cadeauboekjes van uitgeverij Ark doen het veel beter: korte teksten, een kleurige plaat erbij.

En dan is er natuurlijk de secularisatie. De onzichtbare gemeente van Nel Benschop is sterk ingekrompen. En toch. „Vele jongeren geloven zeker nog bewust”, zegt Riemer in Groningen, „maar anders, meer met opwekkingsliederen. Het tijdperk Nel Benschop, Enny IJskes, Co ’t Hart is geheel voorbij.”

Uitgever Kok

En de uitgever van de superbestsellerdichter? Die was dus vergeten ”100 jaar Nel Benschop” in de agenda te noteren. Ik zeg: „De verkoop is ingezakt.” Uitgever Kok wil het wat vriendelijker zeggen: „Er is voor Nel Benschop nog aandacht op beperkte schaal.” Er is geen bundel meer leverbaar. En ”Benschops Beste” uit 2015? Die wordt herdrukt, dat wil zeggen: in POD, printing on demand. Als er wat bestellingen binnenkomen, laat Kok er twintig bijdrukken.

Maar de pastorale boekjes van Anselm Grün doen het goed. Ook het doosje wenskaarten van Christa Rosier met een schilderij en een psalmcitaat wordt verkocht. Er komt een soortgelijk doosje met gedichten op kaarten, van Jaap Zijlstra, Inge Lievaart en Nel Benschop.

Rust nu maar uit

Een van Benschops populairste gedichten was ”In memoriam voor een vriend”: „Rust nu maar uit – je hebt je strijd gestreden./ Je hebt het als een moedig man gedaan./ Wie kan begrijpen, wat je hebt geleden?/ En wie kan voelen, wat je hebt doorstaan?” Veelvuldig werd het gebruikt in overlijdensadvertenties.

Maar meestal zonder haar naam en steeds meer werden losse regels uit het gedicht gebruikt. Onlangs sloeg ik ons huis-aan-huisblad open, en ja, ik herkende haar regels tussen regels van ik-weet-niet-wie: „Je hebt je strijd gestreden./ Je zorgen en verdriet behoren nu tot het verleden./ Rust nu maar uit./ Je bent bevrijd uit je lijden.”

En soms duikt ze nog even op als winstgevend auteur. Onlangs hield Bert Endedijk een toespraak aan de VU, waarin hij signaleerde dat de theologen in zijn tijd –hij was directeur van uitgeverij Kok– wat neerkeken op die dichteres. Maar Endedijk peperde hun wel even in dat hun boeken konden worden uitgegeven mede dankzij de winsten die Kok op Benschop maakte.

Ook dat is voorbij. Nel Benschop verschijnt ons nog anoniem en in losse flarden. Haar gedichten hebben hun functie gehad in een enorme lezende gemeente. Haar naam leeft voort in boekenkasten en op boekwinkeltjes.nl.

De onzichtbare gemeente van Nel Benschop is verdwenen

Cultuur & boeken

RD.nl in uw mailbox?