De Republiek van Weimar spreekt nog altijd tot de verbeelding. Alleen het begin al toen eind 1918 –na het gedwongen vertrek van keizer Wilhelm II– het Duitse keizerrijk zich overgaf, de Eerste Wereldoorlog tot een einde kwam en in de stormen van rode revoluties een democratische rechtsstaat werd gevormd. Vanwege de onrust in Berlijn werd de grondwet vervaardigd in de middelgrote stad Weimar, zodat we Duitsland 1919-1933 nog altijd aanduiden als de Republiek van Weimar. In het tweede hoofdstuk behandelt Raisa Blommestijn op een overzichtelijke manier het ontstaan en het voortbestaan van dit mislukte experiment, waarbij ze met interessante details komt over een zwak staatsbestel, dat door veel inwoners als ongewenst werd ervaren. De nieuwe democratische regering kreeg de schuld van de nederlaag in 1918. In de pers had men vier jaar alleen maar over successen gehoord en nu had men ineens verloren. En het terugkerende Duitse leger zag er niet heel erg verslagen uit. Zo ontstond de Dolkstootlegende, waarbij gesteld werd dat het strijdend leger door de nieuwe democratische leiders in de rug gestoken was, doordat zij om een wapenstilstand verzochten.

Toch wil Blommestijn niet zozeer beschrijven. Ze wil weten of de juridische en rechtsfilosofische basis van de Republiek van Weimar werkelijk Hitler buiten de deur had kunnen houden. Daarmee krijgt deze dissertatie voor mij als historicus iets speculatiefs. Bij geschiedschrijving doen we niet aan „wat zou er gebeurd zijn als…” maar dit proefschrift is rechtsfilosofisch van aard en dat biedt die ruimte wel. Blommestijn onderzoekt haar vraag zeer grondig, waarbij de diverse opvattingen voor en tijdens de Republiek van Weimar helder worden uitgelegd. Voor wie historische interesse heeft en niet zo veel juridische kennis, is hoofdstuk 3 erg boeiend, waarin het toentertijd dominante wetspositivisme wordt uitgelegd. Een manier van denken waarbij de staat centraal stond en „wet daarmee wet was”, ongeacht de morele vragen die er bij de inhoud van de wet te stellen waren. Het idee van ”Befehl ist Befehl” was wellicht toch een diepere en oprecht gemeende overtuiging dan wij voor mogelijk zouden kunnen houden. Uiteindelijk concludeert ze dat de grondwet en het rechtstatelijk denken in de Republiek van Weimar de machtsgreep van Hitler niet werkelijk hadden kunnen voorkomen.

Herhaling

Blommestijn legt ingewikkelde kwesties goed uit, maar toch leest haar boek niet gemakkelijk. Dat komt door een surplus aan herhaling. Ze vertelt wat ze gaat beschrijven, beschrijft dat vervolgens en vat het daarna weer samen. In een volgend hoofdstuk wordt opnieuw verteld wat in het vorige hoofdstuk is onderzocht, zodat we de volgende stap begrijpen. In een les of college is dat niet erg, maar bij een boek ligt dat anders. In voetbaltermen zou je zeggen dat ze de wedstrijd doodfluit. Dat is jammer bij deze informatieve en verder goed opgezette dissertatie.

Er is echter iets merkwaardigs aan de hand met dit boek. Het zijn eigenlijk twee boeken in één. Behalve het proefschrift bevat deze handelseditie ook nog een voorwoord, dat meer dan twintig pagina’s telt. De inhoud is dan ook niet zozeer een dankwoord of toelichting op de dissertatie, maar een soort politiek pamflet. De teneur is dat wat er in Weimar gebeurd is, op dit moment opnieuw gebeurt en daarbij verwijst Blommestijn naar de recente noodwetten rond corona, die de regering buitensporige rechten verlenen. Haar stelling lijkt te zijn dat de huidige regering de democratie uitschakelt, c.q. kan uitschakelen. En hier haak ik af.

Die zorgen over te veel macht voor de regering mag je hebben en uiten (voor een deel ben ik het ermee eens), maar om van Rutte, Kaag, Hoekstra en Segers indirect potentiële Hitlers (of in ieder geval Von Papens) te maken, is buitenproportioneel. Want dat is wat je –willens en wetens– doet door de vergelijking met Weimar op te voeren. Toen ik begreep dat Blommestijn commentator bij Ongehoord Nederland (ON) en sympathisant van Forum voor Democratie (FVD) is, viel ze voor mij door de mand. Je mag bij ON en FVD horen, maar dan moet je in het voorwoord niet de schijn wekken van de onpartijdige wetenschapper. Zeg eerlijk wie je bent en wat je positie is!

Goed naslagwerk

Met deze manier van doen heb ik grote moeite. Het proefschrift daarentegen waardeer ik. Wie iets inhoudelijks wil weten over de Republiek van Weimar kan bij dit boek goed terecht. Een goed naslagwerk dat gericht uit de kast gehaald kan worden om bijvoorbeeld –zoals in mijn geval– op school wat toelichting te geven bij de historische context ”Duitsland 1918-1991”. Dit boek is een uitstekende toevoeging aan het vele wat er over Weimar te lezen valt, maar gezien het schotschriftelijke voorwoord aarzel ik om dit boek aan te bevelen.

Boekgegevens

”Het spook van Weimar. Een democratie in crisis”, Raisa Blommenstijn; uitg. Prometheus; 448 blz.; € 35,-