Van der Voort (72) was ontdaan toen Kirill in een preek zich achter de oorlog schaarde omdat de mensheid zogenaamd moest worden gered van het zondige en seculiere Oekraïne. „Ik heb werkelijk gehuild. Kirill heeft me zo teleurgesteld. Hoe kan iemand met zijn reputatie, achtergrond en geestelijke bagage zo de mist in gaan? Wat bezielt hem? Ik kan er alleen maar naar raden.”

Aan de Europese Raad is door de Europese Commissie voorgesteld de 75-jarige Kirill op de sanctielijst te plaatsen. Als aan de voordracht gehoor wordt gegeven staat de leidsman van de Russisch-Orthodoxe Kerk (ROK) tussen hoge officieren van de Russische strijdkrachten.

Hoe komt het op u over als Kirill op de sanctielijst komt te staan?

„Er zijn veel verhalen over zijn Rolex-horloge en zijn rijkdom, maar daar houd ik mij buiten. Laten we niet vergeten: Rusland is Rusland, het is geen West-Europa. Er zijn puissant rijke mensen die er een eer in stellen de patriarch een Rolex cadeau te doen. Hij kan het horloge ook hebben gekregen van iemand met het verzoek: „Bid voor mij, heiligheid. En hier hebt u een aandenken van mij.” Dat is allemaal mogelijk. Ik wil maar zeggen, ik houd me buiten alle verhalen over wat hij aan geld bezit en dergelijke, want dat weet ik niet.”

Alena Alshankaya, onderzoekster van de ROK, karakteriseert Kirill als ”zielzorger van het Russische volk” enerzijds en ”effectieve kerkmanager” anderzijds. Kunt u zich vinden in die kenschetsing?

„Als patriarch bezit Kirill overwicht en geniet hij respect binnen de kerk. Hij heeft het aantal bisschoppen sterk uitgebreid. Daar zitten natuurlijk mensen tussen die hem door dik en dun steunen. Het is absoluut ook geen dom iemand.

Maar wat er nu gebeurt in Oekraïne begrijp ik niet. In de Christus-Verlosser-kathedraal in Moksou is een zaal waarin de vlaggen staan van de landen die behoren tot het canoniek territorium van het patriarchaat Moskou. Daar staat ook de vlag van Oekraïne. Als er dan een oorlog uitbreekt op het gebied van het patriarchaat Moskou mag je verwachten van een kerkelijke hoogwaardigheidsbekleder dat hij die strijd zo snel mogelijk wil beëindigen. Want het zijn mensen van jouw kerk die daar onderling strijd leveren. Het is geen schermutseling die plaatsvindt. Je ziet ontreddering en verwoestingen in Oekraïne. Het kan niet zo zijn dat Kirill dat niet weet. Ik chargeer nu een beetje, maar op 6 maart zei hij ter gelegenheid van Vergevingszondag: „Jullie in Oekraïne hebben nu wat problemen met de militaire operatie, maar daar staat tegenover dat jullie nu gevrijwaard zijn van de gay parade.” Dat je als kerk van die gay parade niets wilt weten, valt te begrijpen. Maar er vallen geen doden bij. En rechtvaardigt die een niets en niemand ontziend militair ingrijpen?”

Poetin valt onder het mom van bescherming van de orthodoxe traditie de orthodoxe broeders in Oekraïne aan. Hoe staat Kirill hierin?

„In Oekraïne zijn meer dan honderd bisschoppen die tot het patriarchaat Moskou behoren. Zij maken deel uit de van Oekraïens-Orthodoxe Kerk. Een groot aantal van die bisschoppen heeft Kirill zelf gewijd. In januari stond hij met een aantal van deze bisschoppen nog voor het altaar. Nu laat hij hen gewoon vallen. De bisschoppen zien dat de vluchtelingen komen, dat gelovigen verminkt raken en dat zelfs hun kerken vernield worden. Het is onvoorstelbaar dat Kirill daar zo makkelijk aan voorbijgaat.”

U kent Kirill persoonlijk?

„Van 1974 tot 1977 heb ik in Leningrad gestudeerd aan de geestelijke academie waarvan Kirill rector was geworden. Regelmatig heb ik toen met hem gesproken. We hadden een goede verstandhouding. Toen ik van 1995 tot 2000 voor de rooms-katholieke hulporganisatie Kerk in Nood in Rusland werkte heb ik hem twee keer ontmoet. Ik maakte hem een keer mee tijdens een pastorale vergadering die hij voorzat. Dat deed hij perfect. Verslagen die werden voorgelezen vatte hij kort samen. Dan was het: „Vaders, laten wij op die en die punten de komende jaren letten. Volgende verslag.””

In november 2019 maakte Van der Voort een dienst mee in de kathedraal van de Ontslapenis van de Moeder Gods in het Kremlin waar ook Kirill was. Er stapte tijdens de communie een geestelijke op Van der Voort af en die zei dat hij even bij de patriarch moest komen. Kirill zei: „Vader Theodoor, ik heb tijdens de dienst een paar keer naar u gekeken. Voelt u zich wel goed?” Van der Voort voelde zich inderdaad niet helemaal in orde. Daarop zei Kirill: „Wilt u alstublieft als u thuiskomt naar de dokter gaan en uw bloeddruk laten meten. We moeten de kerk samen nog een aantal jaren dienen.”

Van der Voort kan zich er nog over verbazen: „Tijdens de dienst stonden er zestien bisschoppen en ongeveer veertig priesters om Kirill heen en toch had hij oog voor mij. Hij was vaderlijk en bezorgd. Hij had oog voor de mens. Wie ben ik nou helemaal? Een priester aan de periferie. En dan nu dit. Als ik zie hoe hij met mij was begaan, dan moet het leed in Oekraïne hem toch ook raken.”

Staan de Russisch-orthodoxe christenen in Rusland achter de oorlog?

„De iconen hier in de kerk in Deventer zijn het werk van een schilder uit Kostroma, een plaats ten noordoosten van Moskou. De man is inmiddels overleden, maar met zijn vrouw heb ik nog contact. Die is dus volledig gehersenspoeld. Op 9 mei stuurde ze me een appje om mij te feliciteren met de Dag van de overwinning. „Wij in Rusland zijn bevrijd van het fascisme dat zich nu heeft genesteld in Oekraïne”, schreef ze. Daar ga ik maar niet tegen in, want dat heeft geen zin. ”

Zijn de Russisch-orthodoxe geestelijken op de hand van Kirill?

„De meerderheid waarschijnlijk wel. Zeker weten doe je het niet, want de mensen kijken wel uit zich te uiten. Dat is dan meteen het einde. Er is vrij snel een open brief geweest, getekend door Russisch-orthodoxe priesters in Rusland en in Oekraïne. Ze verwezen naar de oproep van God aan Kaïn: „Waar is je broeder Abel?” Wat op dit moment gebeurt is natuurlijk broedermoord. De ondertekenaars werden op het matje geroepen: „Handtekening terugtrekken!” Een aantal deed dat, maar er zijn ook priesters naar West-Europa gevlucht.”

Hoe schat u de relatie tussen Poetin en Kirill in? Volgens sommige deskundigen volgt Kirill Poetin, maar het omgekeerde wordt ook niet uitgesloten, dat Kirill dus voorop gaat.

„Ik weet het niet. Op de dag dat Kirill die vaderlijke zorg voor mij ten toon spreidde, stapte hij aan het einde van de middag bij Poetin in de auto om samen bloemen te leggen bij een bepaald standbeeld. Hij deelde ons toen mee dat hij in de auto tegen Poetin zou zeggen dat „we als kerk meer afstand moeten houden tot de staat, omdat we als kerk onze eigen verantwoordelijkheid hebben. Het enige dat we nooit moeten doen is ons vervreemden van het volk.

Wat Kirill tegen Poetin zou zeggen was iets dat ik zelf een aantal maanden daarvoor bij besprekingen met vertegenwoordigers van het patriarchaat naar voren had gebracht. Dat was naar aanleiding van de overgang van ons aartsbisdom naar het patriarchaat Moskou.”

Zal Kirill dat tegen Poetin in de auto hebben gezegd?

„Waarschijnlijk niet. Poetin is natuurlijk geen gemakkelijk heerschap. Mensen die hem onwelgevallig zijn verdwijnen in kampen of worden vergiftigd. Anderzijds kan hij niet zomaar de patriarch terzijde schuiven.”

U zei dat de ROK een eigen gebouw in het Kremlin heeft. Dan staat de kerk wel heel dicht bij de staat.

„Inderdaad. We moeten niet vergeten dat de staat de kerk veel heeft gegeven. Op de universiteit is orthodox godsdienstonderwijs als wetenschappelijke discipline ingevoerd. De relatie is warm. Daar heb ik niets op tegen, maar je moet wel het recht houden om te zeggen: „Pas op, dit gaat scheef.” Je moet je verantwoordelijkheid en je vrijheid houden. Dat is moeilijk in het Rusland van Poetin.”

Van der Voort vond aanvankelijk dat Poetin het niet zo slecht deed. „Tot het steeds duidelijker werd dat de Russische president zich liet omringen door vleiers. Als iemand niet meer genegen is kritiek van medewerkers te ervaren en zich alleen maar laat toejuichen, gaat hij op een gegeven moment de mist in. Ik heb zelfs gelezen dat Poetin niet meer duidelijk te horen krijgt wat er in Oekraïne gebeurt. Men is bang om hem daarmee te confronteren.”

Gebruikt de staat de ROK of is het omgekeerde het geval?

„De ROK is een van de weinige instanties die zich uitstrekt over vrijwel de hele voormalige Sovjet-Unie en is daarom voor de staat interessant.”

Zijn moeder zou Poetin in het geheim hebben laten dopen. Dat geeft toch te denken. Is hij gelovig?

„Dat kan zo maar. In de jaren negentig was ik in de strafkolonie Magadan, een vreselijk afgelegen gebied tegen de Beringstraat aan, waar vroeger veel beruchte strafkampen waren. Daar vertelde mij de bisschop dat hij in zijn Moskouse tijd als rector van de universiteitskerk had meegemaakt dat er s avonds op de deur werd geklopt. Een bewaker deed open om te kijken wie er was. Dat bleek kolonel Poetin te zijn die even een kaarsje kwam branden voor zijn zieke moeder. Is het waar? Misschien. Als het niet waar is dan wil men toch laten zien: Hij hoort bij de kerk.”

De ruggensteun van Kirill is belangrijk voor Poetin?

„Als Kirill zijn steun intrekt heeft Poetin een groot probleem.”

Dan is de vraag met welke motieven steunt Kirill Poetin?

„Misschien weten ze iets over Kirill waarmee ze hem chanteren. Het kan zijn dat Kirill de ideologische kar trekt en dat Poetin er mooi achteraan loopt, omdat het hem wel goed uitkomt. Er is van alles mogelijk.

Ik herinner me in dit verband een uitspraak van president Jimmy Carters veiligheidsadviseur Zbigniew Brzeziński. Die zei tweede helft jaren zeventig dat de ROK het grootste gevaar is voor de Verenigde Staten. Als de ROK inderdaad de motor achter de oorlog tegen Oekraïne is, heeft hij gelijk gekregen.”

Ziet u dat zelf ook zo?

„Nee, ik weet het niet. Ik heb puzzelstukjes, maar die passen slecht bij elkaar. Dat is het vervelende. Intussen blijft het vreselijk wat er gebeurt. Je kunt alleen maar bidden voor een snelle en goede afloop. Al zal Poetin ook bidden, maar dan voor de overwinning.”