De stichting Humboldt Forum in het Berliner Schloss wil op het dak van het paleis, voor de koepel, een plaquette aanbrengen waarop onder meer staat: „Alle instellingen in het Humboldt Forum (…) zien de koepel als een bouwkundige verwijzing naar de geschiedenis van het paleis.” Dat is treffend gezegd. Want de enige reden waarom de koepel met een kruis en een inscriptie, samengesteld uit twee Bijbelcitaten, is herbouwd, zijn besluiten van de Duitse Bondsdag. Die besloot dat de historische gevels van het paleis, inclusief de koepel, moesten worden gereconstrueerd naar het origineel. De koepel kreeg een kruis en een inscriptie simpelweg omdat het gebouw oorspronkelijk voor de eredienst bestemd was. Het was Friedrich Wilhelm IV die op deze plek een nieuwe slotkapel liet bouwen.

Fictief verband

Degenen die bezwaar maken tegen kruis en inscriptie voeren aan dat het gebouw in de huidige reconstructie niet meer voor de eredienst bedoeld is. Bovendien „passen het kruis op de koepel en de Bijbelteksten niet bij de huidige doelstelling van het Humboldt Forum: dialoog tussen culturen.” Dat is waar, maar dit geldt voor de vormgeving van heel de paleis­gevel. Die drukt feodaal-absolutistische en dus niet democratische ideeën uit. Dit probleem doet zich echter altijd voor wanneer residenties van voormalige heersers een breed culturele bestemming krijgen. Op veel plaatsen in Europa heeft dat talloze keren zonder slag of stoot z’n beslag gekregen.

Maar dat vindt het Humboldt Forum te gemakkelijk geredeneerd. Het kadert de bouw van de slotkapel in in de klassenstrijd van de maartrevolutie van 1848. Om uiteindelijk tot de formulering te komen dat „alle instellingen in het Humboldt Forum uitdrukkelijk afstand nemen van de aanspraken op universele geldigheid en soevereiniteit” (niet van de Pruisische koning, maar „van het christendom”) die de inscriptie uitdrukt.

Als het Humboldt Forum schrijft dat er een verband bestond tussen de nieuwbouw van de paleiskapel en de grondwetskwestie, dan is dat fictief. Alle kastelen en paleizen in Europa hadden wel een kapel, als huiskerk voor het hof, dat wil zeggen het gezin van de burchtheer. De paleiskapel had niets te maken met de nauwe band tussen troon en altaar in de protestantse landen, die voortvloeide uit de Vrede van Augsburg in 1555. Overigens is het wel waar dat Frederik Willem IV het op 26 juli 1848 door de Pruisische Nationale Vergadering ingediende ontwerp voor een grondwet verwierp. Het is ook waar dat hij fundamentele bedenkingen tegen een grondwet had. Het is echter niet waar dat de koning iedere grondwet zou hebben verworpen, door zich erop te beroepen dat hij regeerde bij de gratie Gods. Hij heeft met het parlement onderhandeld over een voor beide partijen aanvaardbare grondwetstekst, maar tevergeefs. Vervolgens legde hij op 5 december 1848 eenzijdig een grondwet op aan zijn landen. Op een herziene versie daarvan legde hij in 1850 de eed af. Deze grondwet was niet democratisch, maar bevatte wel het een en ander dat tegemoetkwam aan de verwachtingen van de liberaal-democraten destijds, zoals een paragraaf over grondrechten. Het is gewoon verkeerd om een principiële tegenstelling te construeren tussen een monarchie met een grondwet (constitutionele monarchie) en het regeren bij de gratie Gods.

Geen totalitaire gezagsclaim

Als je de twee gecombineerde teksten van de koepel in hun Bijbelse context bekijkt („Onder de hemel is geen andere naam gegeven dan die van Jezus, voor Wie elke knie zich zal buigen”), zie je dat ze iets zeggen over hoe Frederik Willem IV zijn ambtelijke bevoegdheid zag. De eerste tekst, Handelingen 4:12, vertelt dat Petrus, vergezeld van Johannes, een kreupele man genas bij de tempelpoort. Dat veroorzaakte opschudding en zij werden gearresteerd. Voor het Sanhedrin werd hun gevraagd namens wie zij hadden gehandeld. Petrus antwoordt: „De zaligheid is in geen ander; want er is ook onder de hemel geen andere naam, die onder de mensen gegeven is, door welke wij moeten zalig worden.” Hier spreekt een arrestant die zich niet door de heersende macht tot zwijgen laat brengen.

De tweede tekst, Filippenzen 2:10, komt uit een hymne die Paulus citeert. Daar staat dat Jezus Christus Zich vernederde tot de dood aan het kruis. „Daarom heeft Hem ook God uitermate verhoogd en heeft Hem een Naam gegeven welke boven alle naam is; opdat in de Naam van Jezus zich zou buigen alle knie dergenen die in de hemel, en die op de aarde, en die onder de aarde zijn, en alle tong zou belijden dat Jezus Christus de Heere is, tot heerlijkheid van God de Vader.” De tekst maakt duidelijk dat God de gekruisigde Jezus verhoogd heeft tot Heere van de kosmos, aan Wie alle machten hun respect betuigen. Voor een goed begrip van de koninklijke aanspraak op macht wil deze tekst zeggen: Ook de koning buigt zijn knieën voor Jezus.

In feite beschouwde Friedrich Wilhelm IV zijn goddelijke recht om te regeren als een volmacht die hem door God was verleend en slechts uitgeleend, waarvoor hij Hem verantwoording schuldig bleef. In ieder geval laten de twee teksten in hun oorspronkelijke context geen totalitaire christelijke aanspraak op macht toe.

Exclusiviteit

Dat in de verklaring van het Humboldt Forum de claim van het christendom op unieke geldigheid wordt afgewezen, zal wel daarmee verband houden dat men hierin discriminatie van andere religies ziet. Het Forum is daarentegen van mening: „Alle religies zijn gelijk en van gelijke waarde.” Dit is zeker goedbedoeld, maar niet doordacht en staat naast de werkelijkheid.

Alle godsdiensten claimen exclusiviteit voor hun volgelingen – en niet alleen godsdiensten. Wie ergens in gelooft, probeert ook anderen te overtuigen. Het beslissende verschil zit hem altijd in de methode: wil je iets met woorden alléén bereiken of ook met dwang.

Het is ongetwijfeld waar dat ook het christendom een trieste geschiedenis van geweld kent. Maar dat rechtvaardigt niet de veronderstelling dat „het christendom” in wezen machtsbelust is. Het Nieuwe Testament geeft de christenen geen volmacht tot wereldheerschappij en roept evenmin op tot onderwerping van ongelovigen. Eerder wordt christenen veelvuldig vervolging in het vooruitzicht gesteld. Jezus’ boodschap is ook kritisch naar de machthebbers en verwerpt geweld. Dat blijkt vooral uit de Bergrede.

Dat het Humboldt Forum zich distantieert van de vermeende aanspraak op uniciteit en macht van het christendom, is waarschijnlijk bedoeld als een afstand nemen van kolonialisme en zending. Die hebben echter niets te maken met de inscriptie op de koepel.

De auteur is emeritus hoogleraar theologie en voorzitter van de Förderverein Berliner Schloss. Dit is een verkorte weergave van een artikel afkomstig van persbureau Idea.