In 2021 heeft Vladimir Poetin een essay gepubliceerd over de historische eenheid tussen Oekraïne, Rusland en Wit-Rusland. Een eenheid die, aldus Poetin, gescheiden wordt door een kunstmatige grens. Volgens Poetin delen de drie landen niet enkel een verleden maar ook een toekomst; Oekraïne zou dichter bij Rusland staan dan bij Europa. Dat de landen onlosmakelijk een verleden delen, is ontegensprekelijk; echter, de huidige president van Oekraïne, Volodimir Zelenski, ziet de toekomst van zijn land bij Europa. Lijken de Oekraïense waarden op die van de rest van Europa, of meer op die van Rusland?

Scheidslijn in Europa

In landen vergelijkend onderzoek naar waarden wordt Oekraïne steevast dicht bij Rusland geplaatst. In een van de eerste edities van de zogeheten ”Inglehart-Welzel Cultural Map of the World” (daarin worden landen geclassificeerd aan de hand van twee dimensies: overlevingswaarden versus zelfexpressiewaarden (zoals tolerantie), en traditionele versus seculiere waarden), zien we Rusland en Oekraïne vrijwel naast elkaar (zie illustratie). Ze vallen in het rode ”orthodoxe” cluster, en worden omgeven door de rode lijn die ex-communistische landen omvat. De meest recente kaart vertoont hier weinig divergentie: ook al is er minder nadruk op overlevingswaarden in beide landen, toch liggen ze nog erg dicht bij elkaar.

Om de positie van Rusland en Oekraïne te verklaren, moeten we verder bouwen op de eerdere moderniseringstheorie van Inglehart, waarin hij stelde dat onder invloed van materiële welvaart samenlevingen geleidelijk overgaan naar meer liberale en seculiere waarden. Hij voegde aan deze theorie toe dat, ondanks de invloed van economische verandering, de invloed van het verleden (”padafhankelijkheid”) nog steeds doorspeelt. Het gezamenlijke verleden van Rusland en Oekraïne valt dus moeilijk te ontkennen in waardenonderzoek.

Dat gezamenlijke verleden is echter niet één en ondeelbaar, zo blijkt uit het invloedrijke ”Botsende beschavingen” van Samuel Huntington. In zijn bekende these dat politiek conflict in toenemende mate langs de scheidslijnen van ”beschavingen” zal lopen, bespreekt hij ook de belangrijke scheidslijn die het Europese continent doorkruist, een lijn die het westerse christendom scheidt van het orthodoxe christendom en de islam. Deze scheidslijn begint in Noord-Europa, waar hij de grens vormt tussen Finland en Rusland, en eindigt in de Balkan, maar loopt ook door Wit-Rusland en Oekraïne heen.

Oekraïne en zijn buren

Om na te gaan in hoeverre Oekraïne eerder de Russische waarden weerspiegelt dan wel naar de waarden van zijn grootste Europese buur (Polen) neigt, maken we gebruik van de meest recente data van de European Values Study (2017). Om het overzichtelijk te houden, bekijken we eerst opvattingen over zogenaamde ”zelfexpressiewaarden”, met name opvattingen over homoseksualiteit. Terwijl we op de grafiek zien dat tolerantie in Nederland torenhoog is (8,6 op een schaal van 1 tot 10), verschilt Oekraïne (2,6) hierin niet van Rusland of Wit-Rusland (beide 2,5). Ook al is de tolerantie in Polen niet bijzonder hoog (4,0), er is een duidelijk verschil met Oekraïne.

Het verhaal wordt interessanter als we enkele politieke opvattingen tegen het licht houden. Ook al vindt men het gemiddeld genomen in alle landen belangrijk om in een democratie te leven, in Rusland is deze aspiratie het minst aanwezig (7,3 op een schaal van 1-10). In Oekraïne (8,25), dat dichter bij Europese houdingen ligt (zie de 9,1 in Polen), zijn er erg uitgesproken Europese aspiraties; in Nederland (8,8) is het lager dan in Polen. Maar wanneer we de tevredenheid met de werking van het politieke systeem hiertegenover plaatsen, dan scoort Oekraïne juist bijzonder laag: met een tevredenheid van 3,7 op een schaal van 1-10 ligt deze beduidend lager dan die van zijn Poolse buur (4,7), terwijl de tevredenheid hoger ligt in Rusland (5,4) en Nederland (5,8). Dit is een interessante vaststelling: terwijl er in Rusland dus, in vergelijking, minder hoge verwachtingen zijn over een goed functionerende democratie, zijn Russen relatief gezien erg tevreden. In Oekraïne zijn de verwachtingen hoger, maar is de tevredenheid lager. Juist dit kan spanningen in de hand werken.

Lokroep naar Europa?

In welke mate kan Europa Oekraïne een boei toewerpen? Hier zien we juist dat Oekraïne, dat geen lid is van de EU, relatief gezien veel vertrouwen heeft in de Europese Unie (2,4 op een schaal van 1-4). Het land zit hiermee op eenzelfde hoogte als Polen (2,4) en Wit-Rusland (2,3), en zelfs hoger dan Nederland (2,2). Het laat hiermee Rusland ver achter zich (1,9). Ook bij de vraag naar de mate waarin men zich met Europa verbonden voelt, zien we dat Oekraïne (2,1 op een schaal van 1-4) Rusland achter zich laat (1,8). Echter, in Polen (2,9) en Nederland (2,6) is de verbondenheid nog sterker.

Belang van integratie

Wanneer Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie, claimt dat Oekraïne „een van ons is” en op termijn lid moet worden van de Europese Unie, lijken economische en politieke afwegingen de overhand te hebben op culturele gelijkenissen en verschillen. Op een aantal cruciale waardendimensies verschilt Oekra­ïne helemaal niet van Rusland, maar sinds wanneer vormen culturele gelijkenissen een argument voor een militaire invasie in een onafhankelijke natiestaat? Daartegenover staat dat op politiek vlak er in Oekraïne, meer dan in Rusland, een roep is naar democratie, terwijl het huidige systeem de Oekraïners niet tot tevredenheid stemt. Hier wordt ogenschijnlijk naar Europa gekeken. Niet onterecht, want zoals Yuval Noah Harari opmerkt: het is eenvoudig om een land veroveren, maar daarmee verover je nog niet de harten.

Europese leiders zijn misschien beducht om verder uit te breiden naar het oosten, juist omdat het discours van succesvolle rechts-populistische partijen in Oost-Europa ver afwijkt van de kern van het Europese politieke project. Maar een onderzoek van Plamen Akaliyski toont juist aan dat Europese integratie zich niet beperkt tot louter een sterkere economische en politieke samenwerking tussen landen, maar ook tot waarden: hoe langer een land lid is van de EU, hoe meer het de waarden van de stichtende landen (België, (West-)Duitsland) benadert. Ook al blijft dit een langzaam proces, het onderbrengen van Oekraïne in een Europees politiek project kan ook de culturele navelstreng met ”Moeder Rusland” doorknippen.

De auteur is universitair hoofddocent aan het departement sociologie van Tilburg University. Hij coördineert het Jean Monnet Centre of Excellence of European Values en is programmadirecteur van de European Values Study Nederland. Samen met Loek Halman, Inge Sieben en Marga van Zundert presenteert hij op 9 mei de nieuwe ”Atlas of European Values. Changes and Continuity in Turbulent Times” (Open Press TiU) op de European Values conference. Bron: socialevraagstukken.nl