Oudewater was er in 1572 bij, in Dordrecht bij de Eerste Vrije Statenvergadering. Het sprak daarom welhaast vanzelf dat de Utrechtse gemeente zich aansloot bij het zogeheten Samenwerkingsverband 1572-gemeenten (SW1572). De komende drie jaar wil dat gezamenlijk de gebeurtenissen en thema’s uit de periode 1572-1574 breed herdenken en actualiseren. „De waarden die daarbij worden benadrukt, vrijheid, verdraagzaamheid, verscheidenheid en verbondenheid, vinden we ook belangrijk om uit te dragen, zeker in deze tijd. Ook dat is een reden waarom we meedoen”, zegt Carolien van Dam, die voor Oudewater en Woerden de herdenking coördineert.

„Heb je het over verscheidenheid, dan heb je het over de inclusieve samenleving. Dat is actueel: heeft iedereen in onze samenleving wel evenveel kans om mee te doen?” spitst Van Dam toe. „En als we merken dat mensen soms heel korte lontjes hebben, dan is verdraagzaamheid weer een mooie waarde.”

Woerden heeft dit jaar veel te herdenken en te vieren: 650 jaar stadsrechten, net als Oudewater 350 jaar Oude Hollandse Waterlinie, 900 jaar georganiseerd waterbeheer. En 1572. Van Dam: „Onze geschiedenismomenten liggen wel een paar jaar later. Voor Oudewater is dat de Oudewaterse moord in 1575. Spaanse soldaten plunderden het stadje en vermoordden ruim de helft van de inwoners. Woerden werd in 1576 door Spaanse troepen belegerd. Er dreigde hongersnood, totdat op een zondagochtend opeens vette vissen in de binnenstad in de Oude Rijn zwommen. De Spanjaarden braken niet lang daarna het beleg op. Dat is als „het wonder van Woerden” de geschiedenis in gegaan.”

De herdenkingsactiviteiten in Oudewater en Woerden zijn in voorbereiding. „In elk geval is de landelijke tentoonstelling van SW1572 bij ons te zien. Ook gaan we bij de scholen het onderwijsprogramma van het samenwerkingsverband aanbevelen”, zegt Van Dam. „We bekijken wat we verder kunnen ontwikkelen. Historische verenigingen, gildes, de Open Monumentendag en de kerken moeten we daarvoor nog benaderen.”

Eersteling

Met onder meer Elburg, Harderwijk, Steenwijkerland, Gouda, Delft, Schouwen-Duiveland, Veere, Dordrecht, Gorinchem, Leiden, Vlaardingen en Alkmaar behoren Oudewater en Woerden tot de kleine veertig gemeenten van SW1572. Het samenwerkingsverband is een initiatief van de gemeente Brielle. Daar wordt ieder jaar herdacht en gevierd dat de watergeuzen in 1572 Den Briel veroverden op de hertog van Alva. „Elke vijftig jaar wordt daar ook landelijk aandacht aan gegeven”, zegt Jan Knol, projectleider Brielle 1572-2022 en secretaris van SW1572. „Brielle was de eerste vrije stad in wat nu Nederland is. Vandaar onze wapenspreuk: ”Libertatis Primitiae” (Eersteling der Vrijheid). Brielle is eersteling, maar voor heel Nederland is door die gebeurtenis in 1572 uiteindelijk veel veranderd.” De inname van Den Briel was het sein voor andere steden en dorpen om onder leiding van Willem van Oranje in opstand te komen tegen de Spaanse landsheer, koning Filips II. „Onrust was er al eerder. Edelen, onder wie Oranje, vonden dat de landsheer hun belangen niet goed behartigde en pleitten voor meer tolerantie voor andere geloven. De slag bij Heiligerlee in 1568 was de eerste overwinning van de opstandelingen”, aldus Knol. „Na het succes van Den Briel besloten verschillende steden Oranje te steunen. Vanaf toen was het oorlog, burgeroorlog zelfs. Steden en families stonden geregeld lijnrecht tegenover elkaar. De geboorte van Nederland is niet zonder weeën gegaan. Er is ook niet één verhaal, van de watergeuzen, Willem van Oranje en hoera-hoera. Er waren grote verschillen: tussen protestants en rooms-katholiek, tussen voor- en tegenstanders van Oranje. In de Achterhoek en in Limburg was men niet direct voor de prins, integendeel.”

Discussies

SW1572 trekt de lijn door naar nu. „Tolerantie bleek, ook voor opstandelingen, geen vanzelfsprekendheid”, geeft Knol aan. „De geuzen die Brielle hadden ingenomen, hingen drie maanden later negentien rooms-katholieke geestelijken op, die nu bekend zijn als de Martelaren van Gorcum. Dat deden dezelfde mensen die voor vrijheid vochten. We komen het in onze samenleving ook tegen: dat mensen de vrijheid die ze zelf hebben niet altijd gunnen aan een ander. De identiteit van Nederland wordt benoemd als tolerant, open en gastvrij. Rond 1572 was tolerantie echter vaak ver te zoeken. Net als nu.”

Knol maakt het concreter. „De laatste jaren is de discussie over vrijheid, verdraagzaamheid, verbondenheid en verscheidenheid intenser en veelzijdiger geworden. Regelmatig is zelfs sprake van polarisatie. Zijn inhoud en vorm van deze waarden voor de één vanzelfsprekend, de ander wil ze niet accepteren. Heftig is soms het debat over wie we zijn, wie erbij (mogen) horen, hoe we met elkaar zijn verbonden en wat we van elkaar willen verdragen in al onze verscheidenheid. Over coronaregels, over tradities, over spotprenten, over institutioneel racisme, over het slavernijverleden. Hoe zorg je voor een samenleving zonder angst of onbegrip voor geloof of cultuur, huidskleur, handicap of een andere geaardheid? Voelen arbeids­migranten en vluchtelingen zich met Nederland verbonden, voelen ze zich hier thuis?”

SW1572 biedt lesmateriaal en een expositie over 1572 en de vier v’s van vrijheid, verdraagzaamheid, verscheidenheid en verbondenheid aan. Het samenwerkingsverband kreeg er al tientallen aanmeldingen voor. Verder is het aan plaatselijke comités om de lokale invulling te bepalen.

Verdieping

De gemeente Aalten heeft al veel op stapel staan rond het vestingstadje Bredevoort: concerten, een symposium over de Achterhoek in 1572, theatervoorstellingen, een zogeheten piekenpoetsweekend waarin de gebeurtenissen van weleer worden nagespeeld. „En vier zogeheten tolerantiecolleges over dilemma’s van toen en nu”, aldus coördinator Corine Lankhof. „Het programma is laagdrempelig, enige verdieping brengen we er ook in. Het is een cliché dat de geschiedenis zich herhaalt, maar er is veel te leren van het verleden. Nederland ontstond, uit min of meer los zand, ondanks grote tegenstellingen. Daar gaan we over in gesprek, want het blijft een zoektocht hoe we samen Nederland zijn. Ik verwijs maar naar de discussies rondom corona.”