Het systeem van leugens dat in de Sovjet-Unie heerste, laat zich goed illustreren met een historisch voorbeeld: de affaire-Katyn. De geheime dienst van Stalin, de NKVD, executeerde in de periode maart-mei 1940 ruim 20.000 Poolse officieren en andere politieke gevangenen. Dit gebeurde onder meer in de bossen bij Katyn, in Europees Rusland, niet ver van Smolensk. Deze massamoord belast de Pools-Russische betrekkingen tot op de dag van vandaag.

De slachtoffers waren overwegend Poolse militairen die tijdens de bezetting van Oost-Polen door het Rode Leger in september 1939 krijgsgevangen waren gemaakt. De meesten van hen kregen een nekschot –in de Sovjet-Unie de geijkte wijze van executeren– en werden vervolgens in een grote kuil gedumpt. Deze operatie vond uiteraard in het diepste geheim plaats.

Aan dat geheim kwam een eind toen de Duitsers, na grote delen van Europees Rusland te hebben bezet, in 1943 het massagraf bij Katyn blootlegden. Zij zetten een internationale commissie aan het werk. Die kwam tot de conclusie dat Sovjetinstanties de daders waren, wat door Stalin en de zijnen ondanks het overweldigende bewijsmateriaal in alle toonaarden werd ontkend. Het Kremlin hield bij hoog en bij laag vol dat de SS de moorden had gepleegd, na de bezetting van het gebied door nazi-Duitsland in de zomer van 1941.

Liquidaties

Terug naar MH17. Een stroom van leugens was het Russische antwoord op de ramp, hoewel een organisatie als het journalistieke onderzoekscollectief Bellingcat en internationale instanties als het onder Nederlandse leiding opererende Joint Investigation Team (JIT) een schat aan bewijsmateriaal hebben verzameld.

Zo traceerde Bellingcat met behulp van onder meer de analyse van beelden op Russische sociale media de precieze route die de Buk-raketbatterij aflegde vanuit Rusland naar de plaats van actie en weer terug. Ook verzamelde men gedetailleerde informatie over hoge Russische militairen en door Moskou gesteunde Oekraïense separatisten die bij de actie waren betrokken. Een aantal van hen staat nu in Nederland bij afwezigheid voor de rechter.

Eenzelfde reeks van ontkenningen en leugens kwam voorbij toen de beschuldigende vinger van westerse regeringen naar het Kremlin wees naar aanleiding van de reeks liquidaties of pogingen daartoe die de laatste jaren in diverse West-Europese landen hebben plaatsgevonden. De slachtoffers waren doorgaans critici van president Poetin die hun toevlucht in het Westen hadden gezocht.

Gorbatsjov

Is het einde van de stroom leugens uit Moskou in zicht? Daar lijkt het niet op, in ieder geval niet zolang Vladimir Poetin aan de macht is. De affaire-Katyn is ook in dit opzicht illustratief.

Toen men in Moskou na de ontdekking van het massagraf in 1943 eenmaal was begonnen met liegen, konden de Sovjetleiders ook na Stalins dood alleen al vanwege hun prestige er niet onderuit de leugen eindeloos vol te houden. Dat moeten zij althans gedacht hebben. Een bizarre gang van zaken als men bedenkt dat al die jaren in het Westen wijd en zijd bekend was wie de echte daders waren.

Pas toen de Sovjet-Unie in 1990 op instorten stond, gaf partijleider Michail Gorbatsjov officieel toe dat het de NKVD was geweest die de Poolse officieren had vermoord en niet de SS. Toen pas kwamen de documenten uit Sovjetarchieven te voorschijn met het voorstel van Stalins politiechef Lavrenti Beria om de Poolse officieren te liquideren, vanwege hun „contrarevolutionaire” gezindheid en het feit dat zij „geharde, onverbeterlijke vijanden van de Sovjetmacht” waren. De instemmende parafen van Stalin, Molotov en andere Sovjetleiders stonden keurig in de kantlijn.

Regimewisseling

Als we op dit historische voorbeeld afgaan, kunnen we niet verwachten dat er een eind komt aan de leugens en verdraaiingen uit Moskou over genoemde affaires, zolang Poetin aan de macht is. Ook niet over de affaires die ongetwijfeld nog zullen volgen. Zijn regime heeft zich te zeer met deze vorm van desinformatie vereenzelvigd om er afstand van te kunnen nemen.

De ware toedracht van Russische kant inclusief de belastende documenten zal hooguit naar buiten komen als er een regimewisseling in het Kremlin plaatsvindt en toekomstige Russische leiders zich van Poetin willen distantiëren. Zoals Gorbatsjov zich eind jaren 80 van Stalin distantieerde. Het is dus nog even afwachten voordat het Kremlin de feiten onder ogen wil zien.

De auteur is als gastonderzoeker verbonden aan het Institute of Security and Global Affairs (ISGA) van de Universiteit Leiden.