Het kan verkeren. Zaterdagmorgen leek het er nog veel op dat CU-leider Segers Rutte het laatste duwtje gaf richting uitgang. Hoewel de CU vrijdagnacht Wilders’ motie van wantrouwen niet steunde, liet Segers zaterdag via het Nederlands Dagblad weten wel degelijk een einde te willen maken aan zijn samenwerking met het liberale kopstuk. Dat wil zeggen: bij nieuwe formatiebesprekingen zou zijn partij beslist niet aanschuiven als de VVD Rutte zou handhaven als leider en premierskandidaat.

„Daarvoor is er gewoon te veel gebeurd”, zei Segers, die sprak over een „dieperliggend probleem”, namelijk van „een cultuur die niet deugt, van macht die geen tegenmacht duldt.” Dat probleem moet door een nieuw kabinet grondig worden aangepakt, aldus de CU-leider. Aan die klus kan Rutte zijns inziens niet meer op geloofwaardige wijze leiding geven.

Segers’ uitlatingen sloegen aan het Binnenhof in als een bom. Na het heftige Kamerdebat van vrijdagnacht leek er immers nog slechts één muizengaatje over richting een nieuw meerderheidskabinet. Als D66, CDA en ChristenUnie het, ondanks hun zware kritiek op Ruttes escapades, nog één keer met de VVD-leider zouden willen proberen, zou er, heel misschien, nog uitzicht zijn op een ‘nieuwe’ coalitie. Dat muizengaatje metselde Segers zaterdag dicht.

Bovendien werden zaterdagmiddag zij die gokten op een centrumrechtse coalitie met VVD maar zonder Rutte, ruw uit hun droom geholpen. Diverse liberale kopstukken (Bolkestein, Zalm, Kamp, Teeven) en het VVD-partijbestuur schaarden zich vierkant achter hun voorman, die bovendien zelf liet merken niet van plan te zijn één stapje opzij te doen: „De VVD gaat over zijn eigen personeelsbeleid.”

Overlevingstactiek

Waarmee de liberalen een bekende Ruttiaanse overlevingstactiek volgden. Eén: beweeg altijd een beetje mee. Plots sprak immers ook Rutte zaterdag over het belang van „macht en tegenmacht” en over de noodzaak om tot een „andere bestuurscultuur” te komen.

Twee: laat de tijd zijn werk doen. Willen andere partijen niet formeren met een VVD die onder leiding van Rutte staat? Prima hoor, laat D66 dan het initiatief maar eens nemen. Dan komen Kaag en de anderen er wel achter dat het zonder 34 liberale Kamerzetels heel lastig wordt. Wie bijvoorbeeld via de linkerflank tot een werkbare meerderheid wil komen, heeft minimaal zeven andere partijen nodig. Doe je best, D66! Succes met deze „zevendwergenvariant.”

Jezelf ingraven; rustig wachten tot de anderen bij jou terugkomen. Die aanpak werd dezer dagen voor de VVD nog aantrekkelijker toen zij opnieuw merkte dat binnen het CDA flinke tegenstellingen bestaan. Enerzijds het kamp-Omtzigt, dat nieuwe samenwerking met Rutte onverkoopbaar vindt. Anderzijds partijprominenten als Knapen, Hillen, Brinkman en Grapperhaus die het juist bezwaarlijk vinden de VVD-leider zijn fouten al te zwaar aan te rekenen.

En zo zit de formatie, nog voor zij goed en wel is gestart, in een diepe impasse. Hoe hieruit te ontsnappen? Twee dingen staan voor de informateur die de Kamer deze week wil benoemen (een Tjeenk Willink-achtig figuur?) vast. In de eerste plaats dat hij er niet onderuit kan het vraagstuk van de gewenste verhouding tussen staat en burger, het Omtzigtthema dus, in zijn besprekingen aan de orde te stellen. In de tweede plaats dat hij voor het normaliseren van verhoudingen ruim de tijd moet nemen.

Dat laatste betekent dat Nederland nog lang niet van Rutte af is. Als hij niet blijft als VVD-onderhandelaar, dan toch wel als demissionair premier. Hoe trager de formatie, hoe langer de VVD-leider het Torentje bezet houdt.