Een van de belangrijkste opgaven voor de komende kabinetsperiode is herstel van vertrouwen in de rechtsstaat. Zoveel is wel duidelijk geworden na de toeslagenaffaire. Kan deze premier, aan wie zo langzamerhand het verwijt van leugenachtigheid kleeft, dat vertrouwen herstellen? Daarover bestaat gerede twijfel, ook bij de achterbannen van de huidige coalitiepartners, CDA, D66 en ChristenUnie.

De vrouw van CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt, Ayfer Koç, haalt op Twitter stevig uit: „Het wordt steeds erger en stuitender die arrogantie van de macht. Deze premier kan toch nooit meer het vertrouwen in de rechtsstaat herstellen?.” Ook de jongerenorganisatie van de ChristenUnie had graag gezien dat hun fractie Rutte had weggestuurd.

Vertrouwen herstellen

D66-leider Kaag, met wie Rutte de afgelopen weken eensgezind optrok, stelde in het Kamerdebat over de zaak Omtzigt dat de afstand tussen haar en de VVD-voorman groter is geworden. Volgens haar is het niet vanzelfsprekend dat de VVD, die de verkiezingen won en de grootste partij werd, het voortouw neemt bij de formatie.

Volgende week gaat de formatie verder. De verkenners Van Ark en Koolmees gaven vrijdag hun opdracht terug aan Tweede Kamervoorzitter Arib. Laatstgenoemde moet nu in overleg met de fractievoorzitters een nieuwe verkenner aanwijzen. Gisteren sprak de Tweede Kamer uit dat dat iemand moet zijn met voldoende afstand tot de dagelijkse politieke besognes aan het Binnenhof. En iemand van statuur.

De eerste taak van hem of haar is het onderling vertrouwen te herstellen. En daarna te inventariseren wie met wie in zee wil. Het enthousiasme om met Rutte te regeren, is na het Kamerdebat van donderdag danig bekoeld.

De fracties die de motie van wantrouwen tegen Rutte steunden, hebben sowieso geen zin om met de VVD’er in een coalitie te stappen. Dat waren PVV, FVD, PvdA, GroenLinks, SP, PvdD, SGP en alle andere kleine partijen. Het zou niet uit te leggen zijn als deze partijen eerst een motie steunden waarin ze aan Rutte vragen om op te stappen en daarna met hem in een kabinet gaan zitten. Dat tast hun geloofwaardigheid aan.

Huidige coalitie

De enige optie lijkt dan voortzetting van de huidige coalitie van VVD, CDA, D66 en ChristenUnie. Die fracties hebben samen een nipte meerderheid en steunden de motie van wantrouwen tegen Rutte niet. Maar CDA en D66 dienden wel een pittige motie van afkeuring in tegen de handelwijze van Rutte. Formatiegesprekken tussen deze vier partijen zijn dus ook zeker niet vanzelfsprekend.

En als de huidige coalitiefracties al door willen, is het nog maar de vraag of ze programmatisch tot overeenstemming kunnen komen. Er liggen verschillende grote inhoudelijke verschillen van mening, waarvan de medische ethiek een van de belangrijkste is.

VVD buiten spel

Een andere optie is de VVD helemaal buiten spel te zetten bij de formatie. Bij nadere beschouwing lijkt dat geen reële optie. Als VVD, PVV en FVD buiten de formatie blijven omdat er geen fracties met hen een coalitie willen vormen, dan moeten D66, CDA en CU alle progressieve partijen achter zich zien te krijgen. Dat wordt dan een kabinet met veel partners die programmatisch sterk van elkaar verschillen.

Er is nog een andere optie die de formatie vlot zou kunnen trekken, namelijk dat Rutte bij de formatie geen hoofdrol voor zichzelf opeist, maar een andere liberaal naar voren schuift. Maar of de VVD daaraan wil, is nog maar de vraag.

Eerst is het wachten op een nieuwe verkenner. Die gaat de scherven opvegen en proberen het vertrouwen te herstellen. Dat kost tijd. Vaststaat dat de komende formatie al een ingewikkelde puzzel was en dat deze de afgelopen dag nog ingewikkelder is geworden.