Terecht stelt mr. Nellieke Oudijn in haar opinieartikel (RD 18-1) dat er niet één schuldige aan te wijzen is in de toeslagenaffaire. Ze legt de vinger bij het systeem dat schuldig is. Hoewel ik denk te begrijpen wat ze bedoelt, lijkt het me ter lering belangrijk om preciezer te zijn in deze analyse. Een systeem kan niet schuldig zijn. De zachte landing bij de val van het kabinet kan niet verhullen wat er werkelijk aan de hand is. Het gaat misschien te ver om het een gedragscrisis te noemen, maar als je op zoek gaat naar de kern en alles wat zich voordeed in de toeslagenaffaire afpelt, kom je uit bij gedrag en onderliggende overtuigingen, normen en waarden. Het gaat over waarden als eerlijkheid, betrouwbaarheid, transparantie en aandacht voor mensen en de daarbij horende menselijke maat. Het actief tonen van gedrag dat gevoed wordt door en verbonden is met genoemde waarden en het elkaar aanspreken op dat gedrag is daarin van niet te onderschatten belang.

Cultuuromslag

Hoewel de jaarwisseling alweer een paar weken achter ons lag, waren de goede voornemens niet van de lucht in de toespraak die premier Rutte hield om de val van het kabinet toe te lichten. Hij betoogde dat er een cultuuromslag moet komen, dat er iets moet gebeuren aan het belastingsysteem en, ja, ook dat er meer openheid zou moeten komen in de interactie tussen de Kamer en het kabinet.

Wat opvalt is dat al deze voornemens een zekere abstractie kennen. Ze verhullen waar het werkelijk om draait. Wat is een systeem anders dan een door mensen en menselijk gedrag opgezet of georganiseerd iets dat min of meer samenhangt? Wat is een cultuur anders dan dat wat de mens schept: alle dingen die mensen denken, doen en hebben, gewoonten en gebruiken, normen en waarden? En wat is openheid anders dan je eerlijk, betrouwbaar, transparant en aandachtig opstellen?

Een systeem komt tot stand door menselijk gedrag en dat gedrag zegt alles over de heersende cultuur. Als die cultuur niet gekenmerkt wordt door eerlijk, betrouwbaar, transparant en aandachtig gedrag, dan zullen een eventueel ander systeem en een nieuwe cultuur –na welke omslag dan ook– geen daadwerkelijke verandering en verbetering te zien geven.

Elkaar aanspreken

Het lijkt me heel verhelderend om het beestje bij de naam te noemen en te beginnen bij het begin, af te steken naar de kern. Welke waarden zijn leidend geweest in wetgeving en uitvoering omtrent de toeslagenaffaire? Als gedrag en waarden in elkaars verlengde lagen, wat waren dan precies die waarden? Hoe zijn de vertegenwoordigers van de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht met elkaar en de burgers omgegaan in deze casus?

Om werkelijk iets te veranderen, is het niet alleen nodig dat ongewenst, weinig waardengedreven gedrag van mensen die verantwoordelijkheid dragen verandert, maar vooral dat diezelfde mensen gedrag –gevoed vanuit waarden– meer en actiever tonen. Laat mensen die samenwerken elkaar opscherpen en aanscherpen door elkaar zonder omhaal van woorden aan te spreken op gedrag en elkaar te bevragen op hoe zichtbaar gedrag verbonden is met onzichtbare waarden.

Er zou iets wezenlijk veranderen op alle niveaus en in alle lagen als waarden als eerlijkheid, betrouwbaarheid, transparantie en aandacht duidelijk merkbaar zouden zijn in gedrag. Dat zou merkwaardig zijn, zowel figuurlijk als in de meest letterlijke betekenis van het woord. Om zover te komen is gedrag nodig dat waardengedreven en waardenverbonden is.

Pijnpunt

Het zou van weinig zelfkennis door zelfreflectie getuigen als we niet verder zouden komen dan het wijzen naar de verantwoordelijken voor de BV Nederland. Wat zich in Den Haag in het groot afspeelt, kun je even zo goed in het klein tegenkomen in andere ‘BV’tjes’ die ons land rijk is. Ook in bedrijven, op kantoren, in scholen, in zorginstellingen en in andere instanties worden waarden als eerlijkheid, betrouwbaarheid, transparantie en oprechte aandacht niet altijd duidelijk zichtbaar in gedrag.

Het is goed om je daarbij te realiseren dat er in de meeste gevallen geen sprake is van kwade opzet, zoals het dat ook niet was in de toeslagenaffaire. Hoewel er in deze casus veel is misgegaan, zijn gezinnen niet doelbewust kapotgemaakt, zoals het nieuwste verkiezingsspotje van de SP ons wil doen geloven. Het pijnpunt is veel meer een weinig waardengedreven en waardenverbonden houding. Wat de oorzaak daarvan ook is, het gedrag in de affaire die tot het stranden van het schip-Rutte III heeft geleid, zou voor iedereen die waar dan ook verantwoordelijkheid draagt – en ik spreek daarin ook mezelf aan – een baken in zee moeten zijn.

De auteur is leiderschap- en organisatieadviseur bij Both & De Bruijn.