De taak van de politiek om te zoeken naar het algemeen belang zetten links en rechts in een economische ratrace lacherig bij de afvalberg van de geschiedenis.

De coronacrisis begint een heel andere gedaante te krijgen. Gevoed vanuit de krochten van het internet gingen de aanvankelijke collectieve bewustwording en saamhorigheid langzaam maar zeker via twijfel over in wantrouwen en angst, soms uitmondend in regelrechte haat en complotdenken.

De verdachtmakingen duikelen inmiddels over elkaar heen met ”fakenews” via internet, tv, radio en krant. We komen steeds meer tegenover elkaar te staan. In plaats van nuances gaat het om de vraag bij welk kamp je hoort.

Haat, tweedracht en vijandbeelden met gebruikmaking van fakenews werkten in het verleden ook prima om de macht te bestendigen. Denk aan de manier waarop prins Maurits in de zeventiende eeuw Johan van Oldenbarnevelt wegwerkte. Maar vroeger ging het om een lokaal, hooguit regionaal strijdtoneel. Maar nu zijn we wereldwijd realtime met elkaar verbonden. Tegelijkertijd zijn onze problemen complex en mondiaal geworden. Prachtig, zou je denken. We kunnen zo samen de problemen oplossen. Mis! In die mondiale verbondenheid schuilt namelijk een zeer bedenkelijk businessmodel. Want fakenews verspreidt zich zes keer sneller op internet dan echt nieuws, leert de documentaire ”The Social Dilemma” van Netflix ons. Techgiganten die geld willen verdienen en populistische politici die hun achterban willen versterken, hebben alle baat bij fakenews.

Populistische autocraten

Wereldwijd winnen autocratische leiders met populistische wij-zij-oplossingen dan ook terrein. Dit gaat ten koste van hun softere, democratische tegenspelers, die, met nog enig respect voor de rechtstaat, de complexiteit van hedendaagse vraagstukken enigszins recht proberen te doen. Het lijkt een verloren strijd. De populistische autocraten zetten democratische leiders onbeschroomd weg als ”de elite”, die alleen om zichzelf geeft en het volk knecht met steeds weer nieuwe problemen (corona, klimaat, migratie). Zelf spiegelen ze hun achterban een glorieuze toekomst voor, die schaamteloos wordt bekostigd met een gigantisch, oplopend begrotingstekort. Tegelijkertijd worden, tot euforie van de eigen achterban en ten faveure van de autocraat, beschermende democratische instituties verzwakt, internationale verdragen opgezegd, (mensen)rechten teruggedraaid en vrijheden afgenomen. Niet alleen in Turkije, Wit-Rusland of Brazilië maar ook in de EU.

Black Lives Matter, milieuverontreiniging, klimaatverandering, migrantenstromen en pandemieën staan echter niet op zichzelf. Het zijn allemaal schaduwkanten van een wereldwijde economische orde die blind gericht is op bezit en groei.

Deze orde begon in de wederopbouwperiode na de oorlog misschien onschuldig met spaarzegeltjes en een stofzuiger voor elk huishouden, maar kent inmiddels via de creditcard en torenhoge consumptieve kredieten steeds minder winnaars en steeds meer verliezers.

Vijftig jaar geleden rekende de Club van Rome ons voor dat de toenmalige mate van consumptie en groei onhoudbaar was. Onze natuurlijke bronnen zouden snel opraken. Na die van de Club van Rome volgden nog vele andere waarschuwingen. De politiek liet het echter wereldwijd keer op keer na om serieus te handelen. Problemen werden doorgaans naar de toekomst geschoven. Voldoende consumptie hield de kiezers links en rechts immers tevreden en het bedrijfsleven draaiend. En met deze afkoopconsumptie blijf je verkiezingen winnen.

Algemeen belang

In de Griekse filosofie was het de taak van de politiek om te zoeken naar het algemeen belang, door te reflecteren op de goede samenleving (”bonum commune”), maar vandaag zetten links en rechts in de economische ratrace deze reflectie lacherig bij de afvalberg van de geschiedenis. En zo zijn we, onder aanvoering van de wegkijkende liberale democratie, beland in het bedenkelijke businessmodel van de populistische autocraat.

De vraag blijft ook nu echter: Wat willen we met elkaar? Wat vinden we goed en welke offers willen we daarvoor brengen? Volgend jaar zijn er verkiezingen. Als de liberale democratie een geloofwaardige partij wil blijven in het politieke krachtenspel, zal zij zelf het voorbeeld moeten geven en het constructieve gesprek over de goede samenleving in alle eerlijkheid, kwetsbaarheid en openheid terug moeten brengen in de politieke arena. In het geloof dat de waarheid het laatste woord heeft, is dit de meest krachtige, geloofwaardige en duurzame manier om de populistische autocraat buitenspel te zetten.

De auteur is als organisatieadviseur en bestuurder actief in het onderwijs en ontwikkelings- en milieuorganisaties.