De economische lockdown als gevolg van het coronavirus heeft geleid tot ongekende steunpakketten die in hoog tempo zijn ingevoerd. De inspanningen zijn gericht op het in stand houden van werkgelegenheid. Dit kan effectief zijn voor bedrijven en sectoren die een tijdelijke klap ondervinden en daarna weer relatief snel kunnen aantrekken. Voor het langdurig in stand houden van werkgelegenheid die anders zou verdwijnen, is de steun minder geschikt. Hier helpt hij enkel om uitstel van executie te voorkomen.

Dat de coronacrisis leidt tot structurele veranderingen in de economie lijkt onvermijdelijk. Digitalisering, videovergaderen en thuiswerken krijgen een enorme impuls. En waarschijnlijk zal er in de toekomst minder gereisd worden, waardoor de trendgroei in het luchtverkeer gebroken of naar beneden gebogen wordt.

Nationaal icoon

Als gevolg van de ontwikkelingen zit de KLM in ongelooflijk zwaar weer. Overleven zonder hulp van de overheid is uitgesloten. Met een faillissement van KLM zou een nationaal icoon verloren gaan. Dat KLM op de een of andere manier gered wordt, lijkt politiek noodzakelijk, maar de vraag is of het verstandig is voor de BV Nederland. Het zou gaan om bedragen van 2 tot 4 miljard euro. De middelen die aan een redding van KLM worden besteed, moeten elders worden opgebracht. Ofwel door uitgifte van extra staatsschuld, die uiteindelijk moet worden afbetaald, ofwel door nu elders te bezuinigen.

Weliswaar wordt KLM gezien als een nationale kampioen, maar als we het bedrijf relateren aan de schaal van de Nederlandse economie en de ranglijst van grote Nederlandse bedrijven, dan is de omvang van KLM beperkt. In tegenstelling tot een aantal van onze grote techbedrijven, vertegenwoordigt KLM geen strategisch belang in termen van kennis en onderzoek dat verloren kan gaan.

Wanneer KLM wordt gered, is het bovendien de vraag of daarmee een duurzame levensvatbaarheid is gegarandeerd. Dat is bepaald niet duidelijk, omdat het luchtverkeer mogelijk langdurig of permanent onder zijn huidige capaciteit zal blijven opereren. Toekomstige reddingsacties lijken heel waarschijnlijk.

Concurrentieverhoudingen

Wel is duidelijk dat een voortbestaan van KLM een voortzetting betekent van problemen en strubbelingen die er al waren voor de coronacrisis. Een moeizaam huwelijk met Air France, waarbij er voortdurend de dreiging is van het verschuiven van macht en middelen richting Frankrijk en waarbij er voortdurend de dreiging is dat KLM moet bloeden voor de zwakte van Air France, een bedrijf dat naar goede Franse traditie wordt gegijzeld door radicale vakbonden.

Voortbestaan van KLM betekent ook dat onze eigen politiek zich blijft bezighouden met het wel en wee van KLM. Immers, de Nederlandse staat is een grote aandeelhouder van KLM. Een standaardvuistregel in de economie is dat de staat alleen moet ingrijpen als markten hun werk niet kunnen doen. De luchtvaartsector kan prima aan de markt worden overgelaten. Een redding van KLM zal de concurrentieverhoudingen verstoren ten opzichte van maatschappijen die zelf hun broek moeten ophouden.

Wat zou er gebeuren als KLM failliet gaat? Om hier antwoord op te geven, is het goed om te kijken naar België. Begin deze eeuw viel het doek voor Sabena, een luchtvaartmaatschappij die tientallen jaren lang vrijwel uitsluitend verliezen maakte. Wordt er nu niet meer van en naar Brussel gevlogen? Het gat dat door Sabena is achtergelaten, is opgevuld door andere luchtvaartmaatschappijen. Zo zal het ook gaan als KLM niet overleeft in zijn huidige vorm. Een deel van de ”slots” (het recht om te mogen vertrekken en aankomen op een bepaald moment op een luchthaven, red.) zal worden overgenomen door andere maatschappijen. Het ligt voor de hand dat KLM in afgeslankte vorm een doorstart zal maken, wellicht onder de naam KLM 2.0 en zonder Air France. De arbeidsvoorwaarden zullen dan meer in lijn zijn met die van budgetmaatschappijen. Hoe dan ook, de ontwikkeling van de Nederlandse economie en onze reismogelijkheden zullen er niet door beïnvloed worden.

Bezuinigen

Het is goed om de kosten van een redding van KLM in breder perspectief te zien. Rekening houdend met het tweede steunpakket zal de overheid dit jaar ten minste 110 miljard euro extra moeten lenen, en dit is nog zonder een steunpakket deze herfst of extra middelen voor het OV. Omdat deze schuld na de crisis moet worden afgebouwd, moet er nagedacht worden over bezuinigen. In april meldde het Financieele Dagblad dat rijksambtenaren in het kader van de brede maatschappelijke heroverwegingen mogelijkheden zagen voor besparingen op het middelbaar en hoger beroepsonderwijs van 5 miljard, „met een doelmatigheidskorting van 20 procent, het stopzetten van subsidies voor praktijkleren en het verkleinen van de instroom van buitenlandse studenten door Nederlands verplicht te stellen voor bachelor opleidingen.” Hetzelfde rapport, ”Ongekend talent”, suggereert ook om masteropleidingen uit de rijksbekostiging te halen.

Deze besparingen op onderwijs zijn van dezelfde orde van grootte als de kosten van een redding van KLM. Deze middelen komen uit exact dezelfde pot. Het kan dus gaan om een concrete keuze tussen een twijfelachtige redding en een langdurige aantasting van het kennisniveau en dus het groeivermogen van onze economie. Is KLM belangrijker dan de gezondheid van ons onderwijsstelsel?

Roel Beetsma is hoogleraar macro-economie aan de Universiteit van Amsterdam; Raymond Gradus is hoogleraar economie aan de Vrije Universiteit Amsterdam.