Organist Henri Kiel uit Emmen is teleurgesteld. Geregeld luistert hij naar kerkliedmelodieën op de site van Hervormd Dinteloord. „Maar toen ik onlangs een melodie uit het nieuwe Liedboek uit 2013 wilde horen, bleek dat alle liederen verdwenen waren in verband met auteursrechten”, zegt Kiel. „Ik heb dat nagevraagd en het bleek dat ze een rekening hadden gehad van een componist aan wie ze vooraf geen toestemming hadden gevraagd. Toen hebben ze uit voorzorg besloten om alles er af te halen.”

„Daarmee ging werk van jaren de ijskast in”, zegt Hans Prince uit Dinteloord. Hij heeft de afgelopen jaren honderden melodieën uit verschillende bundels, van het Liedboek uit 1973 tot Johannes de Heer, op de site gezet. „Van diverse melodieën, onder meer van de psalmen, heb ik ook zettingen gemaakt. Daarmee willen we organisten helpen die zoiets zelf niet kunnen improviseren. Maar veel voorbeelden zijn eenstemmig, voor gemeenteleden en voorgangers die snel even willen horen hoe een lied klinkt.”

Prince bevestigt dat hij alle materiaal over het ”Liedboek. Zingen en bidden in huis en kerk” uit 2013 van de site heeft gehaald. „We kregen een forse rekening van een liedcomponist. Omdat hij formeel in zijn recht staat, hebben we die betaald. We willen geen gedoe met andere componisten, daarom zijn we gestopt met het nieuwe Liedboek.”

Positieve reacties

Prince is niet de enige die kerkdienstbegeleiders van dienst is. De Haagse organist Henk Lemckert heeft daarvoor zelfs een aparte site (liedboekzettingen.nl) opgezet. De zettingen zijn daar als pdf-bestanden te downloaden. Van de meeste heeft Lemckert ook mp3-bestanden op zijn orgel –in de Abdijkerk van Loosduinen– opgenomen. „Ik ben hier al een aantal jaren mee bezig, maar heb daar nog nooit negatief commentaar van liedcomponisten op gekregen. Ik krijg alleen maar positieve reacties, vooral van organisten die mijn materiaal gebruiken. Zo’n 80 procent van de Liedboekmelodieën is oud, van componisten die langer dan zeventig jaar geleden overleden zijn. Daar kun je zonder problemen zettingen van maken. Voor nieuwe liederen kijk ik op de site kerkliedwiki.nl.”

„Op kerkliedwiki proberen we zo veel mogelijk informatie van elk lied uit diverse bundels te geven”, zegt Lydia Vroegndeweij, die het initiatief nam voor deze site. „Je vindt daar beschrijvingen, links naar uitvoeringen, soms de teksten –niet die van jonge liederen waarop nog auteursrecht rust, tenzij de auteur het zelf plaatst– terwijl we ook proberen zo nauwkeurig mogelijke informatie over rechthebbenden te geven. Als iemand dus wil weten bij wie hij moet zijn voor rechten op een melodie, kan hij die informatie in veel gevallen bij ons vinden.”

YouTubefilmpjes

Op kerkliedwiki.nl zijn ook verwijzingen naar YouTubefilmpjes met uitvoeringen te zien. „Of er wel of geen rechten op deze liederen zitten, is niet zozeer óns probleem”, zegt Vroegindeweij. „Feitelijk moet de maker van zo’n filmpje dat regelen. Wij linken alleen maar door, dat is dus geen nieuwe openbaarmaking.”

Als het gaat om het publiceren van muziek, gaat het volgens haar om verschillende zaken. „Het publiceren van bladmuziek is iets anders dan het uitvoeren daarvan. Als jij een zetting of een bewerking van een kerkliedmelodie maakt, ontstaat een nieuw werk waarvan jij de auteur bent. In dat geval is de oorspronkelijke liedcomponist je inspiratiebron en dus maar voor een deel auteur van het nieuwe werk.”

Voor de uitvoering gelden andere regels. „Een lied zingen in een kerkdienst mag, een koor mag in een dienst ook een meerstemmig werk zingen. Maar zo gauw ze dat in een concert doen, moeten ze daar de componist een vergoeding voor betalen. Hetzelfde geldt voor een filmpje met samenzang. Al is dat best ingewikkeld, want hier geldt ook dat de organist die zelf een bewerking maakt van een originele melodie zelf voor een deel ook weer ‘auteur’ van het nieuwe werk is”, aldus Vroegindeweij.

Organist Kiel snapt best dat de arbeider zijn loon waard is en een componist daarom een vergoeding voor zijn werk moet hebben. „Maar ik heb toch de indruk dat er nu nodeloze barrières worden opgeworpen. Doordat de kerken de auteursrechten niet goed hebben geregeld, dreigt het werk van vrijwilligers zoals in Dinteloord verloren te gaan. En dat in een tijd dat er een organistentekort dreigt. Ik ken diverse organisten die ermee zijn gestopt omdat ze geen gebruik kunnen maken van voorspeelvoorbeelden. Ik hoop dat er voor deze problemen een oplossing komt.”

Met een licentie mag je nog niet publiceren

„Voor kerkelijke gemeenten is het duidelijk. Die mogen in hun diensten gebruikmaken van liederen uit het Liedboek van 2013 als ze exemplaren hebben gekocht, of beameren met een licentie van Liedboek Online”, zegt Nico de Waal. Hij is directeur van Liedboek bv, de uitgever van het Liedboek. „Voor alle andere dingen die je met het materiaal kunt doen, zoals publicaties op websites, afdrukken van teksten in het kerkblad, maar ook het publiceren van opnames van diensten op Kerkomroep of Kerkdienst gemist of samenzangfilmpjes op YouTube moet je toestemming van componist en dichter hebben.”

Van alle dichters en componisten?

„Nee, werk van mensen die langer dan zeventig jaar geleden overleden zijn, is rechtenvrij. Dat kun je dus wel zomaar gebruiken. Het geldt voor alle psalmen –althans de melodieën– en voor de oude, bekende liederen uit afgelopen eeuwen.”

Er zijn sites van organisten die melodieën uit het Liedboek willen laten horen, maar problemen krijgen als ze een componist niet van tevoren om toestemming hebben gevraagd.

„Ja, dan hadden ze dat maar moeten doen. Als het om nieuwe muziek en nieuwe teksten gaat, hebben wij de rechten daarvan niet. Dat staat duidelijk op de site van Liedboek Online.”

Was het niet beter geweest als u alle rechten op de melodieën had verworven, zodat er één adres was gekomen waar mensen die rechten hadden kunnen regelen?

„Het is de vraag of dat had gekund. Er zijn dichters en componisten die deze rechten niet willen afstaan. Bovendien, als we dat wel hadden gedaan, waren onze uitgaven duurder geworden.”

Een probleem blijft dat het voor de gebruikers lastig is om contact met rechthebbenden te krijgen. Er staat wel een lijst namen achter in het Liedboek, maar geen adressen of telefoonnummers.

„Dat zou inderdaad beter kunnen. We zijn momenteel met enkele organisaties aan het bekijken of er een centraal adres kan komen waar mensen voor auteursrechtenvragen rond kerkliederen terechtkunnen.”

Er zijn mensen die snel een nieuwe melodie willen horen en organisten die graag gebruik willen maken van begeleidingszettingen. Bij het Liedboek is weliswaar een begeleidingsbundel verschenen, maar afwisseling van spijs doet eten.

„Dat klopt. We overwegen nog een keer zo’n bundel uit te geven. En verder mag iedereen zulke zettingen op een site zetten, mits voor nieuwe melodieën de auteursrechten vooraf met de componist zijn geregeld. En wat het luisteren naar melodieën betreft: ze zijn te beluisteren via Liedboek Online, althans door mensen die over een licentie beschikken.”