Wie kent ze nog, de ‘oudvaders’? De piëtistische theologen uit de zeventiende en achttiende eeuw worden tegenwoordig nog maar in zeer kleine kring gelezen. En áls ze al gelezen worden, is dat met het oog op het persoonlijke zielenheil. Hoe wordt een mens tot God bekeerd? En hoe kun je weten of dat geloof in je eigen hart echt is? Hoe sterk deze predikanten verbonden waren met alle actuele discussies in hun eigen samenleving, hoe midden in de wereld ze stonden – dat blijft in bevindelijke kringen vaak buiten beeld. En bij het brede publiek lijken de oudvaders totaal vergeten.

Het is dus opmerkelijk dat ze de laatste jaren steeds weer opduiken in de media. Dat komt doordat hun uitspraken een nieuwe lading krijgen in het huidige racismedebat. „Met een bijbeltekst suste predikant Godefridus Udemans het geweten van slavenhandelaren”, schreef Dick van Niekerk onlangs in Trouw. „Andere christenen waren tegen slavernij, maar dat had weinig effect.” Intussen benadrukte Willemien Schenkeveld in een vorig jaar verschenen artikel in het Noordhollands Dagblad (”Ons land gaat door slavenhandel ten gronde”) de andere kant van het verhaal. Zij somt verschillende predikanten op die zich hebben uitgesproken tegen slavernij: Jacobus Hondius, Festus Hommius, Cornelis van Poudroyen, Georgius de Raad. Mét citaten. Bijzonder dus, die ”strenge dominees” – al is de auteur eerlijk genoeg om te erkennen dat er ook heel wat predikanten waren die de slavenhandel juist verdedigden.

Beide artikelen hebben uiteraard gelijk. De kerk heeft in de zeventiende eeuw geen duidelijk standpunt ingenomen, en zich vaak gevoegd naar de cultuur van de tijd. Er waren volop politiek correcte predikanten, die meebogen en meebewogen in de ideeënwereld van hun tijd, die wel uitkeken om de burgemeesters en de machtige kooplieden en de invloedrijke opiniemakers voor het hoofd te stoten. Maar er was ook altijd een stroming in de kerk die wél kritisch was, en daartoe behoorden nogal wat piëtistische predikanten. Het is maar welke kant je wilt benadrukken.

Voor wie ernaar op zoek gaat, is het werk van deze oude theologen een rijke bron van uitspraken die zomaar toepasbaar zijn in actuele discussies. Het zou bijvoorbeeld op Twitter en andere sociale media wellicht een stuk rustiger en gezelliger worden als iedereen zich liet gezeggen door Cornelis van Poudroyen. Die vindt namelijk dat spotten met je naaste altijd zonde is, of je nu spot met zijn naam, zijn lichaamsgebreken, zijn armoede, zijn ongeluk, zijn toestand, zijn vaderland, zijn afkomst, zijn natie of zijn religie. Een prachtige uitspraak tegen discriminatie van medemensen – ontleend aan het even prachtige boekje van A. Th. van Deursen over de Tien Geboden in de zeventiende eeuw: ”Rust niet voordat gy ze van buiten kunt”. Of neem het debat over dierenrechten. Veel 17e-eeuwse predikanten verzetten zich heftig tegen de kermis, iets wat hedendaagse Nederlanders in het algemeen niet meteen aanspreekt. Tot ze horen dat dat verzet niet alleen te maken had met drinken, dansen en allerlei andere ijdelheid, maar óók met dierenmishandeling. Overal in het land bezondigden de mensen zich tijdens jaarmarkten en kermissen aan wrede volksspelen, zoals katknuppelen, ganstrekken, hanengevechten en andere vormen van ”spel” waarbij levende dieren ernstig mishandeld of gedood werden. Alleen maar voor de lol. Het is een onderwerp dat geregeld terugkeert in kerkelijke vergaderverslagen, en ook in preken. Dieren doden mag geen spel zijn. Mensen die dat doen, schrijft Bernardus Smijtegelt, „toonen daarmede dat zy erger zijn dan die beesten zelve, die ze aanhitsen.”

In zijn boek ”Nuttige zaamenspraaken van een heylsoekend leeraar met syne akkerlieden” wijdt Wilhelmus Themmen een heel hoofdstuk aan de praktische omgang van een boer met zijn vee: niet slaan of mishandelen, niet te zwaar belasten, laten rusten op zondag, zorg besteden aan zieke dieren en genoeg voedsel en goede stalling verschaffen. Dieren zijn er volgens Themmen weliswaar ter wille van de mens, maar die mens is wél verplicht tot barmhartigheid en mededogen en moet zich, wat zijn vee betreft „daar oover ontfermen en het sagtkens handelen.”

Themmen doet ook uitspraken over vlees eten: dat mag, maar met mate. Je moet sowieso niet meer willen eten of drinken dan je nodig hebt, anders maak je misbruik van planten en dieren als schepselen van God en worden je eigen ziel en lichaam „onbequaam tot ’s Heeren dienst”. Een ernstig pleidooi dus voor matigheid, voor duurzaam consumeren en gezond leven. Al blijft er een cruciaal verschil met de hedendaagse duurzaamheidsdenkers: je moet, zegt Themmen, dat alles niet allereerst voor jezelf doen, maar voor God.

Natuurlijk hadden alle genoemde predikanten óók opvattingen (over relaties, opvoeding, zondagsrust) die hedendaagse Nederlanders niet meteen aanspreken. Maar het is verrassend om te merken hoe actueel ze bij tijden zijn, en hoe ze op die manier onder de aandacht van een heel breed publiek kunnen komen. Zij het selectief. Maar dat selectieve, daar hebben reformatorische lezers natuurlijk evengoed last van. Ook zij kiezen vaak die stukjes uit die hen aanspreken, die passen bij hun eigen opvattingen. En daar is niets mis mee, dat is een begin. Zolang je de boeken van deze predikanten maar openslaat, heb je de kans om méér tegen te komen dan waar je naar op zoek was – en daar begint het echte leren.