Veel onderzoek is gedaan op het terrein van katholiek-Joodse relaties, maar de studie naar protestants-Joodse relaties is nog maar net begonnen. Dat komt onder meer doordat de Rooms-Katholieke Kerk een duidelijk afgebakend geheel is, terwijl het protestantisme uiteengevallen is in een brede waaier van kerkgenootschappen, richtingen en stromingen.

De bundel ”Jews and Protestants. From the Reformation to the Present” belooft daar verandering in aan te brengen. De concrete aanleiding was de grote, wereldwijde Reformatieherdenking in 2019. Ook in Israël werd een congres georganiseerd en in deze bundel kan nog eens nagelezen worden wat daar is gezegd. De dertien artikelen bestrijken de hele periode van Luther tot aan de inzet van zijn geestelijke nazaten in het hedendaagse Israël. In relatief kort bestek wordt een fascinerend palet geboden van een dynamische maar vaak ook gecompliceerde relatie tussen protestanten en Joden.

Ondertussen moet wel gezegd worden dat de titel te veel belooft. Bij het samenstellen van deze bundel zijn de redacteurs er niet in geslaagd om zich te ontworstelen aan de oudere reformatiegeschiedschrijving met het sterke accent op Duitsland. Dat wordt wellicht nog versterkt doordat ook de oudere Joodse geschiedschrijving sterk germanocentrisch was.

In deze bundel is Duitsland het hartland van de Reformatie en zijn protestanten bijna zonder uitzondering lutheranen. De gereformeerde stadsreformatie, die vooral in Zwitserland, Frankrijk, Nederland, Hongarije en Schotland wortel schoot, treffen we nauwelijks aan – en evenmin de latere gereformeerden. De doperse radicale reformatie is al evenzeer afwezig. ”Jews and Lutherans” was een titel geweest die de lading beter had gedekt.

Bijbelvertalen

De meeste bijdragen gaan over de visie van protestanten op Joden en hun houding ten opzichte van hen, maar enkele interessante bijdragen doen het omgekeerde. Zo belicht Markéta Kabůrková deskundig de zestiende-eeuwse Joodse reacties op de opkomst van Luther en de verspreiding van de Reformatie. Aya Elyada schetst de betekenis van de protestantse nadruk op Bijbelvertalen voor vroegmoderne Joden en hun pogingen om tot een goede Jiddische Bijbelvertaling te komen.

Bij een bundel is het al snel zo dat de kwaliteit nogal wisselend is, daar ontkomt ”Jews and Protestants” ook niet aan. Het artikel over Bachs geestelijke cantates, die volgens de auteur doortrokken zouden zijn van anti-Joods denken, is zonder meer teleurstellend. Veel verder dan een cirkelredenering komt het niet.

Daar staan anderzijds bijzonder geslaagde stukken tegenover. Yaakov Ariel schetst trefzeker hoe piëtisten en evangelische puriteinen tot een nieuwe, positievere visie op Joden en Jodendom komen. Zonder meer verrassend is Johannes Gleixners bijdrage, waarin hij laat zien hoe tussen 1899 en 1918 Tsjechische protestanten en Joden samen optrokken tegen de katholieke Habsburgse overheid.

Door de bundel heen zijn twee dominante thema’s aan te wijzen, die bovendien op allerlei manieren met elkaar verbonden zijn. Dat is ten eerste Luthers problematische visie op de Joden en hoe dit in de lutherse orthodoxie tot een statische, negatieve visie op Joden heeft geleid. Christian Wiese toont knap aan hoezeer lutherse theologen die het nationaalsocialistische antisemitisme afwezen, er niet in slaagden om vanuit hun eigen traditie met een goed alternatief te komen.

Nationaalsocialisme

Daarmee is gelijk het tweede thema aangegeven: de houding van lutheranen tegenover het nationaalsocialisme. De bundel is duidelijk: in Duitsland liepen de protestantse kerken massaal in het gelid van het Hitlerregime en niet de minste theologen en kerkleiders onderbouwden het racistische antisemitisme met theologische argumenten. Anderzijds wordt duidelijk dat Amerikaanse protestanten al snel scherp in de gaten hadden wat er in nazi-Duitsland gebeurde namen zij het onomwonden op voor de Joden.

De laatste twee bijdragen laten zien hoe lutheranen met die dubbele problematische erfenis in het reine probeerden te komen. Ursula Rudnick brengt het langzame pad in kaart waarlangs de lutherse kerken uiteindelijk komen tot een onomwonden veroordeling van antisemitisme. Johannes Becke sluit af met een aansprekende studie van linkse Duitse protestanten die in het kader van Aktion Sühnezeichen Friedensdienste vrijwilligerswerk verrichten in de staat Israël. Hij laat zien hoe Duits schuldbesef, maar ook een theologische herwaardering van de Joodse wortels van het christendom leidden tot dit opmerkelijke verzoeningswerk van protestanten richting Joden.

Bij het lezen van deze bundel dringt zich de vraag op of het overwegend negatieve beeld dat naar voren komt, substantieel anders zou zijn geweest als naast lutheranen ook gereformeerden en dopersen mee hadden mogen doen. Het is vooralsnog een open vraag en te hopen valt dat ”Jews and Protestants” uitdaagt tot vervolgonderzoek, zodat een eerlijk en evenwichtig beeld geschetst kan worden van het brede veld van Joods-protestantse relaties.

Boekgegevens

Jews and Protestants. From the Reformation to the Present, Irene Aue-Ben-David, Aya Elyada, Moshe Sluhovsky en Christian Wiese (red.); uitg. De Gruyter; 280 blz.; € 64,95