Op die vraag zijn al veel antwoorden gegeven, historische, filosofische en theologische. In een bescheiden publicatie van de Franse liberale rabbijn Delphine Horvilleur (1974) komen die drie deelgebieden op fascinerende wijze bij elkaar. In vijf hoofdstukken, die het karakter lijken te hebben van derasjot (rabbijnse preken), wordt gegraven naar de diepere achtergronden van het antisemitisme.

De titel van Horvilleurs boekje, ”Bespiegelingen over het vraagstuk van het antisemitisme”, verwijst naar het bekende boek ”Bespiegelingen over het joodse vraagstuk” van de Franse filosoof Jean-Paul Sartre. Terwijl de niet-Joodse Sartre een visie van buitenaf gaf op de vraag wat Joodse identiteit en antisemitisme zijn, wil Horvilleur een binnenperspectief geven.

Wat heeft de Joodse traditie ons te leren over de antisemiet? In haar zoektocht beweegt Horvilleur zich in het spoor van de Hebreeuwse Bijbel en de rabbijnse traditie, maar evenzeer van de Oostenrijkse zenuwarts Sigmund Freud (grondlegger van de psychoanalyse) en van de Franse filosoof Jacques Derrida.

Koning Agag

Voor de oorsprong van het antisemitisme gaat Horvilleur terug naar de Bijbel. Haar vertrekpunt is de haat van Haman tegen Mordechai en diens wens tot genocide van het Joodse volk in het Bijbelboek Esther. Die haat kwam echter niet uit de lucht vallen, want Haman was een afstammeling van koning Agag en Mordechai een nakomeling van koning Saul. Saul had, tegen het gebod van God in, Agag laten leven en verloor daardoor het koningschap (1 Samuël 15).

Waarom was dit zo’n probleem? Omdat hieronder nog een diepere laag ligt: Agag was Amalekiet, koning van het volk dat Israël laf in de rug aanviel tijdens de exodus uit Egypte. Daardoor werd Amalek de erfvijand van het Joodse volk.

Horvilleur legt echter nog een diepere laag bloot: Amalek is op zijn beurt een afstammeling van Ezau. Dit betekent dat antisemitisme ten diepste teruggaat op de broedervete tussen Jakob en Ezau en op het onvermogen van Ezau en al zijn geestelijke afstammelingen om de eigen plaats van Jakob –die Israël wordt– te accepteren.

Antisemitisme wordt dus van generatie op generatie overgedragen. Maar, zo laat rabbijn Horvilleur zien, in de Joodse traditie is het niet zo dat iemand gedoemd is tot antisemitisme: een kind van Ezau hoeft zich niet te gedragen als een kind van Ezau. Als hij bereid is ruimte te geven aan de Joden, houdt hij op antisemiet te zijn.

Die lijn inspireert Horvilleurs filosofische positie: achter antisemitisme ziet ze een totalitair verlangen naar eenheid en heelheid, terwijl de Jood degene is die louter door zijn bestaan dat steeds doorbreekt.

Als feminist in het spoor van Freud beoordeelt ze het totalitaristische antisemitisme bovendien als een masculiene (mannelijke) beweging die de feminiene (vrouwelijke), want zwakke en ongrijpbare, Joden verafschuwt.

Veerkracht

In het laatste hoofdstuk geeft Horvilleur een prikkelende toepassing van haar theorie op hedendaagse haat tegen de staat Israël en de uitsluiting van Joden juist door antiracistische en neofeministische bewegingen. Hier liggen de nodige vragen hoe dit zich verhoudt tot de eerder gekozen diasporistische insteek.

Horvilleur heeft niettemin een diepgravende en sprankelende studie geleverd, die de wijsheid en veerkracht laat zien van de Joodse traditie in de omgang met het antisemitisme.

Boekgegevens

Bespiegelingen over het vraagstuk van het antisemitisme, Delphine Horvilleur; uitg. De Arbeiderspers; 141 blz.; € 18,50