Bertha van der Hof-Kooijman (1897-1979) groeit op in Rotterdam. Als ze 11 is, vertrekt haar vader naar Amerika. Bertha komt na de lagere school thuis om haar moeder bij te staan. Ze trouwt met Anton van der Hof, een berooide man die al twee huwelijken heeft zien stranden. Door het zakelijk inzicht en het ruime geweten van Bertha en door de technische knobbel van Anton komen ze tot grote welstand.

Bertha heeft de touwtjes van het gezin met zeven kinderen en van de zakelijke activiteiten stevig in handen. Ze heeft genoeg energie om zich daarnaast met anderen bezig te houden. Ze heeft een zwak voor mensen in het nauw. Ze ontfermt zich over de berooide Anton en deelt in de hongerwinter royaal uit van het voedsel waarover ze dankzij het verzet kan beschikken. Niet gek dus dat ze in de Tweede Wereldoorlog ook te doen krijgt met de vele, vaak welgestelde Joodse mensen in haar omgeving die het steeds moeilijker krijgen onder de Duitse bezetter.

Tante Bertha, zoals ze door haar beschermelingen genoemd wordt, brengt hen in contact met hulpaanbieders die niet altijd te goeder trouw zijn. Meerdere keren worden Joodse mensen aan de Duitsers overgeleverd nadat ze flinke bedragen betaald hebben voor een aantrekkelijk klinkend ontsnappingsplan naar bijvoorbeeld Zwitserland.

Je hoefde geen verrader te zijn om misbruik te maken van de nood van Joden die veel geld overhebben voor een veilige plek

Makkelijk geld

Het is een verwarrende tijd. Joden zijn vaak goed op de hoogte van het gevaar dat ze lopen. Maar wie kun je vertrouwen? Het verzet is zeker in de eerste oorlogsjaren slecht georganiseerd. En als geheimhouding geboden is, hoe kun je dan controleren of mensen de waarheid spreken? Groeneveld geeft veel voorbeelden van mensen die zwichten voor makkelijk geld. Je hoefde geen verrader te zijn om misbruik te maken van de nood van Joden die veel geld overhebben voor een veilige plek. Daarnaast zijn er de echte slechteriken die eerst geld incasseren en dan hun slachtoffers uitleveren aan de Duitsers.

Jammer dat de schrijver niet wat terughoudender is geweest in zijn beschrijvingen van mensen uit de omgeving van Tante Bertha. Door de uitweidingen raak je als lezer de draad kwijt en ze benemen het zicht op de hoofdpersoon. Die had wel degelijk hart voor verschoppelingen, maar haar liefdadigheid lijkt toch vooral gericht op haar eigen gewin. Na de oorlog is Tante Bertha op grootse wijze geëerd door het verzet; terwijl niet weinigen uit haar omgeving al tijdens de oorlog wantrouwen hadden en soms zelfs aan de bel trokken.

Proces

Als een Joodse man kort na de oorlog een aanklacht indient tegen Tante Bertha, omdat zijn broer door haar toedoen is omgekomen, trekt hij die onder bedreiging in. Twee rechercheurs merken dat de zaak niet serieus genomen wordt en bijten zich erin vast. Na een jaar hebben ze genoeg bewijsmateriaal en is arrestatie onontkoombaar.

Tante Bertha wordt tijdens het proces onderzocht door een psychiater. Zijn rapport is meedogenloos: verdachte is een narcist van het zuiverste water, die alles doet om zelf in een gunstig daglicht te komen, die eventuele schuld bij anderen legt en zich wentelt in zelfmedelijden.

In de zomer van 1948 komt de uitspraak: zes jaar gevangenisstraf met aftrek van voorarrest. Tante Bertha gaat in een hoger beroep en twee jaar later wordt het vonnis nietig verklaard omdat niet aangetoond kan worden dat ze met opzet haar Joodse beschermelingen de dood ingejaagd heeft. In de zomer van 1950 komt ze vrij.

Bertha is altijd blijven vasthouden aan haar onbaatzuchtigheid en aan haar onschuld. Ze probeerde zelfs verhaal te halen bij de Amerikaanse president Eisenhower. Het beeld van Tante Bertha als onbaatzuchtige verzetsstrijdster is in duigen gevallen; de betiteling ”onverschrokken” mag ze houden. Haar levensverhaal geeft duidelijk aan dat er veel schakeringen zijn tussen goed en fout.

Tante Bertha. De val van een Rotterdamse verzetsmoeder, Gerard Groeneveld; uitg. Boom; 240 blz. (met fotokatern); € 26,90