Er is een voortdurende drang naar wetenschap en die is er al lang zoals blijkt uit ”Fröhliche Scholastik” van de Duitse historicus prof. Frank Rexroth. Hij spreekt over een wetenschappelijke revolutie die in de middeleeuwen begon toen geleerden zich gingen afvragen of het wel klopte wat de mensen allemaal werd voorgehouden.

Die benadering heeft tot allerlei ideeën over God en wereld geleid, en dat was weer aanleiding tot discussie maar ook tot verdere kennis van God en van de christelijke leer. Die kennis kwam in boeken terecht die destijds alleen nog door geleerden gelezen en geschreven konden worden, en daarin zat –om bij Prediker te blijven– ook wel iets van de ijdelheid die wetenschappers tot op vandaag eigen is.

Vaak echter is deze periode negatief beoordeeld als zou het alleen maar om zogeheten boekenwijsheid gaan, om speculatieve gedachten en om kennis waar gewone mensen helemaal niets aan hadden. De selectie van het werk van Bonaventura (ca. 1218-1274) zoals dat nu door de Wissenschaftliche Buchgesellschaft in een mooie driedelige set –Latijn/Duits– is uitgegeven, bewijst het tegendeel.

Zeker, daar zitten geschriften bij die niet eenvoudig zijn, maar veel gaat over geloofservaring, over gebed en stille tijd en over dagelijks leven met God. Prachtige teksten die nog steeds actueel zijn maar die wel voortkomen uit diep nadenken over God en de Bijbel. Geleerde boeken dus die uitlopen op stichtelijke literatuur. Bonaventura, een Italiaanse franciscaner monnik, laat zien dat beide soorten boeken niet zonder elkaar kunnen, en ik zou het geenszins ijdel vinden als meer van zijn werk ook in het Nederlands vertaald zou worden.

Bijbelvertaling

Liefde voor het boek en voor het Boek der boeken vinden we in twee andere nieuwe publicaties. Heinrich Schlange-Schöningen, hoogleraar oude geschiedenis, publiceerde een nieuwe biografie over kerkvader Hieronymus ( 347-420). Deze studeerde in Rome en leefde een tijdlang in Antiochië, waar hij Grieks en Hebreeuws leerde. Hij werd vooral bekend vanwege zijn vertaling van de Bijbel, de zogeheten Vulgata. Deze vertaling werd de gezaghebbende Bijbeluitgave voor de kerk en is dat voor de Rooms-Katholieke Kerk nog steeds.

De invloed van Hieronymus is daardoor enorm, ook omdat vele Bijbelvertalingen niet teruggaan op de Hebreeuwse en Griekse tekst maar op deze Vulgata. Zijn leven lang bleef Hieronymus bezig met het vertalen van teksten, het schrijven van Bijbelcommentaren en van historische en theologische werken. Zijn toewijding aan dat ene Boek heeft de kerk veel goeds gebracht, ook al heeft zijn vertaling (die niet altijd klopt) ook gezorgd voor een aantal lang doorwerkende misvattingen.

Het andere boek dat ik hier wil noemen is dat van kunsthistorica Franziska Amirov. Zij geeft in een schitterend werk met wel 400 afbeeldingen een overzicht van de schilderingen waarmee in de late middeleeuwen Hebreeuwse teksten versierd werden. De zorg, de moeite en de kosten die aan deze boekschilderkunst besteed werden, zeggen veel over wat men destijds kon en wilde laten zien.

Daarin zat dus ook een stuk ijdelheid, maar meer nog zegt deze kunst hoeveel waarde men aan de Bijbel toekende. Zo veel tijd en geld besteedt men alleen aan een Boek dat dit waard is. Bijzonder is dat het bij deze kunst vaak ging om teams van joodse en christelijke kunstenaars die samen aan deze Hebreeuwse teksten werkten. Dat komt in dit boek zo te zeggen mooi uit de verf.

Leescultuur

Boeken zijn een middel, een middel tot ontspanning en tot kennis. En wat dat laatste betreft zijn er nogal wat zorgen. De leescultuur heeft het moeilijk en mensen die in het onderwijs werken ervaren dat dagelijks. Zal dat nog eens veranderen? Zal de wal het schip keren? Of is dat utopisch?

De theoloog Johann Valentin Andreae (1586-1654) beschrijft de utopie van een geheel christelijke stad genaamd Christianapolis. In die stad zijn jonge mensen die graag onderwijs willen ontvangen. Zij willen Hebreeuws leren om meer kennis van de Bijbel te hebben. Zij willen Grieks en Latijn leren om de boeken van de grote, klassieke auteurs te lezen om zo nog betere christenen te kunnen zijn. Er is een honger naar kennis en die wordt gestild door uitstekende docenten die goed lesgeven en goede lesboeken schrijven.

Uitgeverij Frommann-Holzboog geeft het werk van Andreae in prachtige boeken uit, maar de inhoud van Andreaes werk is voorlopig nog net zo utopisch als toen hij het schreef, hoewel zo’n utopie wel enthousiast kan maken een ideaal na te streven.

Boekenwijsheid

Dat de utopie geen werkelijkheid wordt, hoeft volgens de protestantse mysticus Gerhard Tersteegen (1697-1769), die iets later dan Andreae leefde, niet erg te zijn. In het boek ”Abhandlungen zu Frömmigkeit und Theologie” worden enkele van zijn werken weergegeven en daarin staan juist heel wat waarschuwingen tegen al dat bestuderen van boeken.

Geleerdheid en kennis kunnen bedreigend zijn voor het leven met God, aldus Tersteegen, die dat vrome leven trouwens zelf dan wel vormgeeft via boeken die gekocht en gelezen moeten worden. Zijn waarschuwingen tegen te veel geleerdheid moeten serieus genomen worden, maar ik heb niet het idee dat we als christenen op dit moment lijden onder een teveel aan kennis. Daarom verschijnen er gelukkig vele mooie en goede boeken en daar komt met Prediker gesproken geen einde aan. Dat geldt echter wel van deze column, want die verschijnt vandaag voor het laatst.

”Fröhliche Scholastik. Die Wissenschaftsrevolution des Mittelalters”, Frank Rexroth; uitg. C. H. Beck, München; ISBN 978 3 406 72521 0; 505 blz.; € 26,95; ”Ausgewählte Werke”, Bonaventura, vert. Josef Hasse, Julian Kaup, Wilhelm Nyssen; uitg. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt; ISBN 978 3 534 26977 8; 3 delen, 1324 blz.; € 129,-; ”Hieronymus. Eine historische Biografie”, Heinrich Schlange-Schöningen; uitg. WBG/Philipp von Zabern, Mainz; ISBN 978 3 8053 5149 2; 320 blz.; € 29,95; ”Jüdisch-Christliche Buchmalerei im Spätmittelalter”, Franziska Amirov; uitg. Deutscher Verlag für Kunstwissenschaft, Berlijn; ISBN 978 3 87157 247 0; 304 blz.; 400 afb.; € 99,-; ”Johann Valentin Andreae. Gesammelte Schriften, Band 14”, Wilhelm Schmidt-Biggemann (red.); uitg. Frommann-Holzboog, Stuttgart; ISBN 978 3 7728 1442 6; 512 blz.; € 228,-; ”Abhandlungen zu Frömmigkeit und Theologie”, Gerhard Tersteegen; Evangelische Verlagsanstalt, Leipzig; ISBN 978 3 374 05357 3; 356 blz.; € 24,-.