Burn-outs vormen een groeiend probleem. Een op de zeven werknemers lijdt eronder, meldt het Centraal Bureau voor de Statistiek, en volgens het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu gaat het om een kwart van de ziekgemelde werknemers. Over deze cijfers bestaat geen overeenstemming, maar ze zijn genoeg reden voor bezorgdheid.

Christiaan Vinken stelt in de Volkskrant (26-8) dat wat we denken te weten over burn-outs meer mening is dan feit. Hij roept op tot meer onderzoek. We zullen moeten kunnen vaststellen wat een burn-out is, willen we ontdekken wat de beste behandeling is.

De geschiedenis van de psychiatrie voorspelt echter een andere uitkomst. We zullen moeten leren leven met het feit dat een burn-out een ongrijpbaar fenomeen is dat ons hooguit iets vertelt over hoe we ons leven inrichten.

Obsessieve reisdrang

Psychiatrische ziekten die eerst niet bestaan en na ontdekking plotseling uitgroeien tot een epidemische omvang zijn van alle tijden. Wetenschapsfilosoof Ian Hacking heeft er een indrukwekkende stapel boeken en artikelen over geschreven. Onder andere over de geschiedenis van een zeer kortstondig bestaande geestesziekte waarin de patiënt slachtoffer is van een obsessieve drang tot reizen: de ”dissociatieve fugue”. Zo obscuur als de stoornis tegenwoordig is, zo wijdverbreid was deze eind 19e eeuw.

Hacking beschrijft de geschiedenis van de eerste patiënt met een dissociatieve fugue: Albert Dada. Eind 19e eeuw was Dada in behandeling bij dr. Tissié. Albert liep van Bordeaux naar landen waar de Fransen koloniën hadden of die vaak in het nieuws kwamen, zoals Siberië, Algerije en Niger. Een historisch dossier als dat van de fugue geeft ons een inkijkje in het ontstaan van een specifiek ziektebeeld in een bepaalde tijd.

Voor Hacking is de ziekte zelf zo echt als ‘echt’ maar zijn kan, maar sociaal-culturele factoren die veel ongrijpbaarder zijn, spelen een grote rol in het ontstaan van de ziekte. Simpel gezegd past psychisch lijden zich aan de sociale omstandigheden aan.

Maatschappelijke factoren

Een interessant beeld ontstaat er wanneer we de maatschappelijke factoren uit de tijd van de fugue leggen naast die van vandaag, waarin de burn-out de epidemie is geworden. Allereerst het reizen. Volgens Hacking komt dat voort uit het feit dat Bordeaux een havenstad was waar schepen uit de verre koloniën af en aan voeren. Ook het recreatieve reizen was in die tijd in opkomst, evenals het langeafstandfietsen, waarvan dr. Tissié een fervent liefhebber was.

Een tweede sociaal-maatschappelijke factor waardoor de fugue in beeld kwam, was de angst voor zwervers eind negentiende eeuw. Zwerven zou volgens de heersende mores degeneratief zijn. Albert kwam in beeld toen zwerven in Frankrijk bij wet verboden werd.

Bij een burn-out zien we dat het belang van ”werk” een grote rol speelt. Sinds 2011 hebben de huisartsen in hun samenwerkingsafspraak (LESA) het beeld weliswaar iets bijgesteld („werkgerelateerdheid is geen noodzakelijk kenmerk van burn-out”), maar van oorsprong was de werknemer met een bun-out overspannen van het werk. Tegelijk is werk erg bepalend voor onze identiteit, zingeving en zelfontplooiing.

Bij burn-outs zie je in elke publicatie dezelfde cijfers en rankings. Werk wordt steeds meer als bron van stress gebracht. Terwijl onderzoek laat zien dat een workaholic zonder werk net zo goed risico loopt (Taris e.a., 2013).

Sociaaleconomische onzekerheid speelt daarnaast een rol bij zowel degenen die onder een fugue lijden als degenen die een burn-out hebben. Opvallend is dat alle bekende gevalsbeschrijvingen van de fugue gaan over mensen van simpele maar goede komaf, met werk maar niet voor vast. Mensen die allerlei problemen hebben en zeer afhankelijk zijn van werkgevers en familie bij het vormgeven van het dagelijks leven.

Een burn-out treft vaak mensen in de bloei van hun leven. Zij maken carrière in een flexibiliserende arbeidsmarkt, waarin succes de norm is. Uit onderzoek blijkt dat perfectionisme en competitie leiden tot verminderde eigenwaarde en een verhoogd risico op een burn-out (Jowett e.a., 2016). Onder millennials blijken nu net die ingrediënten wijdverbreid (Kramer e.a., 2017).

Medische discussie

Ook de medische discussie over de vaststelling van de ziekte is in deze twee gevallen min of meer dezelfde. De fugue had veel overeenkomsten met hysterie. De neuroloog Charcot had echter bepaald dat hysterie een vrouwenziekte is. Dr. Tissié zag veel mannen met hysterische symptomen die allemaal dezelfde motorische onrust hadden als Albert, dus dat vereiste een aparte ziektebeschrijving. Zo wist de psychiater carrière te maken met een splinternieuw ziektebeeld, de fugue.

Bij de burn-out zie je dat de DSM5 (het diagnostisch handboek) deze niet heeft opgenomen. Voor huisartsen was dat een reden om de burn-out als aanpassingsstoornis te categoriseren, omdat die wel te vinden is in de DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, een classificatiesysteem waarin internationale afspraken zijn gemaakt over welke criteria van toepassing zijn op een bepaalde psychische stoornis).

Sinds de behandeling van de aanpassingsstoornis niet meer vergoed wordt, is de burn-out zwervende. De ene arts houdt vast aan de diagnose aanpassingsstoornis, de andere neemt de ervaren somberheid als uitgangspunt, omdat de behandeling van depressie nog wel vergoed wordt. Dit laatste leidt tot grote verontwaardiging: je hebt toch een burn-out en geen depressie?

Maar de kenmerken die huisartsen voor beide aandoeningen hanteren, blijken elkaar sterk te overlappen. Natuurlijk staat bij een depressie somberheid op de voorgrond en bij een burn-out uitputting, maar leg de kenmerken, zoals concentratieverlies, moeheid en slapeloosheid, naast elkaar en zoek de verschillen.

Hoge verwachtingen

Psychiatrische ziekten beschrijven met hun symptomen de afwijkingen van wat sociaal normaal is. Het lijden uit zich in deze afwijkingen en laat daarmee tegelijk zien wat de norm is.

In onze tijd ligt er veel nadruk op de norm van werken, carrière maken en competitie. We zien continu de beste kant van elkaar in sociale media en tegelijk lezen we de dreigende koppen over werkloosheid en economische neergang. We leggen onszelf en elkaar hoge verwachtingen op. Wellicht is de vraag welke maatschappelijke spiegel de burn-out ons voorhoudt daarom interessanter dan de vraag wat een burn-out precies is.

De auteur is docent ggz-agoog en onderzoeker bij het lectoraat sociale veerkracht van Fontys Hogeschool. Bron: socialevraagstukken.nl