Begin volgende maand is het honderd jaar geleden dat Lenin in Rusland een succesvolle greep naar de macht deed. Eerder dat jaar was de tsaar aan de kant gezet. Wat in de Russische annalen bekendstaat als de Grote Oktoberrevolutie vond eigenlijk in november 1917 plaats. Rusland hanteerde destijds nog de juliaanse kalender. Ook daarin liep het land achter bij de westerse wereld.

Geen wereldrevolutie

Dat de communisten –destijds sprak men veelal van bolsjewieken– sindsdien het Russische rijk beheersten, veroorzaakte in Europa een grote schok. Zij waren immers veel radicaler dan de socialisten die na de Eerste Wereldoorlog in keizerrijk Duitsland de republiek hadden uitgeroepen.

Bovendien zagen zij hun greep naar de macht als het begin van de wereldrevolutie. Met het oog daarop werd de Derde Internationale (de Komintern) opgericht, om de activiteiten van geestverwante partijen buiten Rusland te coördineren. Zelfs de partijnamen hadden een uniform patroon. Zo had je de Communistische Partij Holland, de Kommunistische Partei Deutschlands, de Parti Communiste Français et cetera.

Zowel onder het door de oorlogsjaren geradicaliseerde deel van de arbeidersklasse als onder de progressieve intellectuelen hadden Lenin en de zijnen veel sympathisanten. Overal werden er communistische partijen opgericht als afsplitsing van de sociaaldemocraten. In Nederland was dat al eerder gebeurd, in 1909.

Hoewel de westerse landen de tegenstanders van de bolsjewieken steunden, wist Lenin de Russische burgeroorlog te winnen. Maar de wereldrevolutie bleef uit. Eigenlijk was het in strijd met de marxistische leer dat in het overwegend agrarische Rusland de arbeidersklasse aan de macht gekomen was. Volgens het marxisme waren de hoog ontwikkelde geïndustrialiseerde landen in West-Europa daar veel meer rijp voor.

De geschiedenis verliep echter niet volgens het boekje. Lenin besloot daarom dat er voorlopig sprake moest zijn van een vreedzame co-existentie met de kapitalistische landen.

Totalitaire dictatuur

Lenin schuwde gewelddadig optreden op grote schaal niet. Zijn opvolger Stalin ontpopte zich echter helemaal als een meedogenloze dictator die over miljoenen lijken ging om zijn doel te bereiken. Niet voor niets worden Hitler en Stalin vaak in één adem genoemd.

Hoewel Stalin zich op Lenin als zijn grote voorganger beriep, was het bepaald niet Lenins bedoeling dat Stalin zijn opvolger zou worden. In zijn politiek testament noemde hij niet minder dan zes namen van prominente partijleden (waaronder Stalin) die hem eventueel zouden kunnen opvolgen. Over Stalin maakte Lenin later nog de opmerking dat hij vanwege zijn karakter daar eigenlijk ongeschikt voor was.

Toch werd Stalin de door iedereen gevreesde alleenheerser van de Sovjet-Unie. Zijn vijf tegenkandidaten (en honderdduizenden partijleden die mogelijk een andere lijn voorstonden) liet hij ombrengen. Dat gebeurde met name bij de grote zuiveringen in de tweede helft van de jaren dertig. Naar schatting werden er zo’n 9 miljoen mensen gearresteerd.

De schijnprocessen die toen gevoerd werden, waren bij uitstek een manifestatie van het totalitaire karakter van de communistische ideologie. Het belang van de partij en de eenheid van de partij gingen boven alles. Wanneer het partijbelang dat eiste, moest een goede communist bereid zijn om allerlei misdaden te erkennen, ook al had hij ze niet bedreven.

„Die Partei hat immer recht”, zo werd de DDR-burgers in later jaren voorgehouden. De Communistische Partij (in de praktijk de partijleiding) had altijd gelijk.

Verplichte operatie

Het belang van de partij viel zonder meer samen met het belang van de mensheid. Dat gezichtspunt bepaalde de ethiek. Mensenlevens telden niet. Alles wat in het partijbelang was, was goed. Alles wat daarvoor nadelig was, was slecht.

Froenze, de volkscommissaris (minister) van Oorlog van de Sovjet-Unie, had in 1925 een zwakke gezondheid. Sommige artsen raadden een operatie aan, anderen vreesden dat hij die niet zou overleven. Het Politbureau van de Communistische Partij hakte de knoop door en besloot dat hij geopereerd moest worden.

Froenze gehoorzaamde tegenstribbelend, maar overleed tijdens de operatie. Als blijk van waardering werd het jaar daarop zijn geboortestad in Kirgizië naar hem genoemd. Die heeft inmiddels weer zijn oude naam teruggekregen.

Communistische leiders kenmerkten zich ook door een grote mate van opportunisme. En Stalin zeker. De sociaaldemocraten golden jarenlang als verraders van de arbeidersklasse, maar in de jaren dertig werden ze begroet als bondgenoten in een volksfront tegen het fascisme.

Jarenlang presenteerden de communisten zich als de echte tegenstanders van het opkomend fascisme en nationaalsocialisme. Maar aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog sloten Hitler en Stalin een non-agressiepact waarbij ze Oost-Europa onder zich verdeelden. Iedere keer weer werden de partijleden geacht de nieuwe koers met enthousiasme uit te dragen.

Koude Oorlog

De Tweede Wereldoorlog betekende een crisis voor de Sovjet-Unie. Stalin zocht zelfs toenadering tot de Russisch-Orthodoxe Kerk. De communistische ideologie was atheïstisch en vijandig ten opzichte van de godsdienst, maar een onderdeel van de marxistische leer was ook dat de godsdienst vanzelf zou afsterven wanneer de maatschappelijke omstandigheden na de revolutie ingrijpend veranderd waren. Vandaar dat religieuze uitingen (tijdelijk) gedoogd konden worden.

Uiteindelijk leverde de oorlog Stalin een forse uitbreiding van zijn machtsgebied op. Een paar jaar later werd ook China communistisch. In de Koreaoorlog wisten de Amerikanen de communistische opmars te stuiten, in Vietnam lukte dat niet.

De Koude Oorlog tussen de westerse en de communistische wereld drukte ruim 40 jaar een stempel op de wereldgeschiedenis. Door de kernbewapening aan beide kanten leefde de wereld al die tijd in de schaduw der vernietiging. Daarbij vergeleken zijn de aanslagen van moslimradicalen in de afgelopen decennia slechts kinderspel.

Collaboratie

Ondanks het openlijk atheïstische karakter van de communistische ideologie en de barbaarse praktijken spraken veel progressieve theologen daar positief over. De NAVO gold voor hen als een dubieuze organisatie die de spanningen in de wereld alleen maar vergrootte. Zo schreef Karl Barth in zijn ”Brief aan een dominee in de Duitse Democratische Republiek” vergoelijkend over het communistische regime en drong hij erop aan om zich loyaal op te stellen. Daarentegen oordeelde hij negatief over het Westen. De Wereldraad van Kerken zat jarenlang op dezelfde lijn.

Anders dan de NSB’ers na 1945 kwamen de sympathisanten van het communisme er na de Wende van 1989 gemakkelijk af. Veel zelfkritiek was er niet. Die kwam althans niet naar buiten. De theoloog Dick Boer, een van de voormannen van Christenen voor het Socialisme, had voordien de Berlijnse Muur openlijk verdedigd. Later gaf hij toe dat hij medeplichtig was geweest aan een misdadig systeem. Anderen zwegen liever daarover. Dat kun je je voorstellen.