De grote Johann Sebastian Bach stond in zijn tijd wat in de schaduw van Telemann. Laatstgenoemde gooide met zijn toegankelijke muziek hogere ogen bij het publiek. Ondanks die populariteit weten we nauwelijks iets over zijn persoonlijkheid. De weinige bewaarde brieven gaan vrijwel alleen over zijn vak.

Telemann liet wel drie autobiografieën van enkele kantjes na, vertelt Ton Koopman. „Daarin noemt hij zingen de basis van de muziek en vertelt hij wat hij in zijn mars heeft. Zo somt hij op welke instrumenten hij bespeelt, onder andere fluit, dwarsfluit, hobo, fagot, viool, gamba, klavecimbel en luit. Dit was overigens niet uitzonderlijk in die tijd. Als je bijvoorbeeld auditie deed om stadsmusicus te worden, moest je zes instrumenten goed kunnen bespelen.”

De Duitse componist en musicus Georg Philipp Telemann werd in 1681 geboren en stief in 1767, dit jaar 250 jaar geleden. Hij woonde en werkte het grootste deel van zijn leven in de Duitse stad Hamburg. Hij was er onder andere muziekdirecteur van de vijf evangelisch-lutherse hoofdkerken.

Telemanns moeder had liever niet dat haar zoon in de muziek ging. Hadden musici destijds geen goed belegde boterham?

„Het bestaan van veel musici was in de achttiende eeuw onzeker. Soms moesten ze anderhalf jaar op hun salaris wachten. Het gebeurde dat een vorst overleed en zijn zoon alle musici ontsloeg. Doorsneemusici hadden een basaal inkomen. Bij grote talenten lag dat anders. Zo bezat Händel vijf schilderijen van Rembrandt.”

Telemann wordt soms weggezet als veelschrijver. Terecht?

„Ik weet dat sommige musicologen nog altijd op die manier over Telemann praten. Ze zeggen hetzelfde over Vivaldi: als je één concerto van Vivaldi hebt gehoord, dan heb je alle concerto’s gehoord. Ik vind dit nonsens. Elk werk van beide componisten heeft iets eigens.

Telemann was waarschijnlijk de productiefste componist ooit. Zo schreef hij minstens 1400 cantates, ruim 40 passionen, opera’s en meer dan 1000 instrumentale werken. Veel ging verloren.”

Hoe kreeg hij dat in één leven voor elkaar?

„Als je componeert, kun je je fantasie de vrije loop laten. Dat is iets anders dan het overschrijven van een partituur, waarbij je steeds moet controleren of je geen fouten maakt. Het is bekend dat Bach, Mozart, Telemann en bijvoorbeeld Schubert niet alleen efficiënt te werk gingen, maar ook weinig moeite hoefden te doen om hun muzikale gedachten op papier te zetten. Dankzij hun talenten hoefden ze niet te controleren of ze zich netjes aan de regels hielden. Dit ging vanzelf. Zo heb ik Telemann nooit op gerommel kunnen betrappen.”

Wat kenmerkt Telemann?

„Hij was in mijn beleving toegankelijk voor anderen, maar ook een tikje eigengereid. Dat laatste vermoed ik omdat hij vrouwelijke solisten in de kerk liet zingen, terwijl dat destijds in de lutherse eredienst niet aan de orde was. Kerkgangers zagen die zangeressen niet, want ze stonden op de galerij. Mogelijk dacht Telemann: „Als jullie mij vragen om kwaliteit te bieden, moet ik mijn beste zangers kunnen inzetten.”

Hij componeerde alleen muziek waarvoor een markt was en hij verstond de kunst om de juiste snaar te raken bij het publiek waarvoor hij schreef. Bachs muziek zal daarentegen soms over de hoofden van eenvoudige kerkgangers heen zijn gegaan.

Telemann was een handig zakenman. Hij zorgde ervoor dat zijn muziek in verschillende landen, waaronder Duitsland, Frankrijk en Nederland, werd gepubliceerd. Daarnaast konden mensen intekenen op zijn composities.

Hij gaf een tijdje een tijdschrift met muziek uit. Slim als hij was, nam hij daarin bijvoorbeeld de eerste twee delen van een nieuwe sonate op. Om dit werk te complementeren moesten liefhebbers ook de volgende uitgave aanschaffen.”

Wat spreekt u aan in Telemann?

„Zijn muziek zit vol energie en is heerlijk om naar te luisteren. Of het nu zijn achtergrondmuziek bij het eten of diepgravende composities voor de kerk betreft. Hij was vindingrijk. Händel gebruikte veel thema’s van Telemann in zijn eigen werken, omdat hij ze zo geweldig vond. Een van de Telemanns composities die mij bijzonder aanspreekt, is de ”Donnerode” uit 1756. Telemann schreef dit vocale werk ter gelegenheid van een benefietconcert in Hamburg. De opbrengst ervan was bestemd voor de slachtoffers van de verwoestende aardbeving in Lissabon een jaar eerder. Het is geniaal hoe Telemann bijvoorbeeld pauken inzet om het gerommel in de aarde te illustreren.”

Bach schreef ”Soli Deo Gloria” onder zijn muziek. Deed Telemann dit ook?

„Volgens mij niet consequent. Ik ben het wel tegengekomen onder werken die Telemann componeerde toen hij in Frankfurt am Main werkzaam was. Hij heeft veel en met hoorbaar genoegen voor de kerk geschreven. Hij weet Bijbelteksten prachtig te verklanken.

Ook mensen thuis bediende hij met geestelijke muziek. Dit waren werken voor orgel of klavecimbel, zang en een solo-instrument zoals blokfluit of viool. De werken in deze ”Harmonischer Gottesdienst” zijn eveneens prachtig vanuit de tekst gedacht. Je kunt er met je ogen dicht een werk uit kiezen, want het klinkt altijd mooi.”

—

Bevlogen student

Georg Philipp Telemann (1681-1767) wordt geboren in de Duitse stad Maagdenburg. Zijn vader, een predikant, sterft als hij vier is. Telemann krijgt muziekles van de plaatselijke cantor Christiani, maar steekt ook veel op van de partituren die hij doorspit. Hij studeert vanaf 1701 rechten in Leipzig en mengt zich daar in het muziekleven. Hij richt met medestudenten een collegium musicum op, is organist van de Neue Kirche, leidt de opera en vervangt af en toe de oude cantor Kuhnau in de Thomaskirche. De bevlogen student en zijn toegankelijke muziek bevallen zo goed dat de stad hem jaren later, in 1722, vraagt Thomascantor te worden. Telemann gaat niet op dit verzoek in omdat hij een jaar eerder in Hamburg aan de slag is gegaan als cantor van het gymnasium Johanneum, als directeur van de muziek in de vijf evangelisch-lutherse hoofdkerken en als intendant van de opera. Leipzig moet uiteindelijk genoegen nemen met de derde keus, Johann Sebastian Bach.

Voor zijn komst naar Hamburg werkt Telemann in het Sorau en in de Duitse steden Eisenach en Frankfurt am Main. Hij is bevriend met Bach en Händel.

Telemanns eerste vrouw, Amalia Eberlin, overlijdt in 1711 na de geboorte van haar eerste kind. Drie jaar later trouwt hij met Maria Catharina Textor, met wie hij negen kinderen krijgt. Zijn tweede echtgenote laat hem in 1735 in de steek voor een Zweedse officier. Telemanns kleinzoon Georg Michael Telemann werkt ook als componist en musicus. Hij verblijft vanaf 1773 in Riga, waar hij onder andere 21 passionen van zijn beroemde opa uitvoert.

Dit is het eerste deel van een tweeluik over Telemann. Zaterdag 1 april deel 2.