Na de Amerikaanse presidentsverkiezingen zeurt op de achtergrond die ene vraag: hoe kon het gebeuren dat een man die spot met alle (verkiezings)wetten, toch wint? De meeste analisten komen met het bekende antwoord: de verliezers van de globalisering zijn ontevreden en voelen zich buitengesloten. Ze willen hun baan en land terug. Een herkenbaar verhaal. Maar is het alles?

In haar column in NRC groef Beatrice de Graaf afgelopen zaterdag een spade dieper. Met de slogan ”Het is de mythe, stupid!” –een variant op Bill Clintons ”It’s the economy, stupid” uit 1994– richtte ze de aandacht op de noodzaak van een goed verhaal. Het rationele pragmatisme van de huidige politiek laat mensen koud. Wat ontbreekt is een mythe die raakt aan een diep gevoelde morele ‘waarheid’. En inderdaad, hoeveel leugens Trump en andere populisten ook gebruiken, ze hebben zo’n verhaal. Een apocalyptisch sprookje uit de tijd van na de grote verhalen weliswaar, dat de wereld indeelt in goed en fout, in meelopers en verzetshelden. Maar wel een heldere boodschap die raakt aan een diep gevoelde beleving: ”Alles gaat naar de knoppen. Er moet iets gebeuren!”

Deze behoefte aan een politieke ‘mythe’ onthult hoe theologisch geladen de strijd der geesten is die zich voor onze ogen afspeelt. Op 7 oktober sprak de Amerikaanse theoloog Peter J. Leithart daarom in een blog op de website van het tijdschrift First Things de hoop uit dat kerken de huidige crisis aangrijpen om samen door te praten over de vraag waar onze liberale, democratische samenleving voor staat. Vervolgens barstte een discussie los (zie bijvoorbeeld hier), waarvan ook wij in Europa kunnen leren.

Wat is die strijd? Het hoofdpunt van Leithart en anderen is dat het linkse liberalisme van de jaren zestig en zeventig en het rechtse liberalisme van de jaren tachtig elkaar vonden in de neoliberale ”derde weg” van Bill Clinton (en ook van Tony Blair en Wim Kok). Sindsdien is politiek definitief losgemaakt van een hogere macht en een morele orde. De Engelse theoloog Oliver O’Donovan had al voorspeld dat in een staat zonder God morele instituties als een regering op den duur onbegrijpelijk worden. Wat is het meer dan platte belangenbehartiging door de heersende elite? Als een regering niet langer Gods autoriteit weerspiegelt, maar die van de democratie zelf of van de wil van het volk, is dat niet alleen afgoderij. Het resulteert ook in onheil. Want democratie is geen doel in zichzelf. En dé wil van het volk bestaat niet.

Volgens Leithart is het ”Make America Great Again” precies de afgoderij waarop O’Donovan op doelde. Bill Clinton zei nog: ”America is great, because America is good”. Nu is zonder enig kritisch zelfonderzoek elke verwijzing naar moraal verdwenen. En inderdaad eindigde Trump zijn overwinningstoespraak niet met ”God bless America”. Het land is niet langer een ”one nation under God”. Zonder enige schaamte benoemt Trump eigen welvaart als hoogste doel.

Leithart maakt zichtbaar wat er zowel in het populisme als in de reacties daarop gebeurt als het denken in termen van vrijheid zichzelf tot wet wordt. Volgens hem zitten vrije markt, seksuele vrijheid, voltooid leven en afgoderij met de eigen identiteit een stuk steviger aan elkaar vast dan veel christenen willen weten. Dat geeft inderdaad te denken. In de VS; maar niet minder in Europa.

Koert van Bekkum is universitair docent Oude Testament. Hij schrijft dit artikel als lid van de gezamenlijke onderzoeksgroep BEST (Biblical Exegesis and Systematic Theology) van de Theologische Universiteiten in Apeldoorn en Kampen.

Lees hier eerdere theologenblogs.