Afgelopen week was ik in Durham (Engeland) op de jaarlijkse conferentie van de Society for the Study of Theology. Alleen al het verhaal achter het kasteel en de kathedraal van Durham maken de dubbelheid tastbaar van wat mensen doen. De robuuste kathedraal van Durham is samen met het kasteel ooit gebouwd in opdracht van de Normandiër Willem de Veroveraar. Doel van kasteel en kerk op deze strategische plaats was het onder de duim houden van de pas onderworpen Engelsen. Franse Benedictijner monniken maakten de dienst uit in de kerk en het bijbehorende klooster. De prachtige kathedraal was oorspronkelijk een symbool van macht.

Die ambivalentie kan cynisch maken over machthebbers en over instituten. Het is verleidelijk om het kwaad vooral neer te leggen bij de ander. Dat kunnen de machthebbers zijn, die andermans gebied bezetten, hun onderdanen onderwerpen of hun land slecht besturen. Die ander kan natuurlijk ook een ander worden, omdat je het kwaad op veel manieren buiten jezelf neer kunt leggen: bij de EU, bij initiatiefnemers van een referendum of bij vluchtelingen en immigranten.

Het kwaad bevindt zich echter niet alleen buiten onszelf, bij de ander. Een van de lezingen in Durham ging over Johannes van het Kruis (1542-1591), een Spaanse mysticus met een scherp oog voor de zwarte diepten van de menselijke ziel. Hij wist dat het kwaad zich in onszelf bevindt. Later, in de tijd van de Verlichting, wordt het menselijke subject geïdealiseerd. Dat betekent dat tegelijkertijd het kwaad ergens buiten mij geplaatst wordt. In de onbekende buitenwereld, en dus ook zo maar in die ander die toch niet zo ideaal is als ik ben. Racisme, vreemdelingenhaat en uitsluiting liggen dan op de loer.

Natuurlijk, ook nadenken over zonde is ambivalent. Je kunt erdoor vastlopen. Wanneer je de zonde niet ziet als datgene waarvan God ons bevrijdt, wordt het hopeloos. Los van genade nadenken over zonde wordt al snel psychisch ongezond. Dit zal donderdag ongetwijfeld aan de orde komen wanneer theologen en psychiaters en psychologen samen nadenken over pastoraat en hulpverlening.

Maar ook zwijgen over zonde is gevaarlijk. Wie de aanwezigheid van het kwaad in zichzelf ontkent, houdt zichzelf voor de gek. En jezelf op dit punt voor de gek houden, is gevaarlijk.

Bij je eigen zonde stilstaan, is alleen zinvol en vruchtbaar, als je het doet in het licht van de genade. Jezus Christus is goed nieuws voor zondaren, dat zijn mensen die door eigen fout in de greep van het kwaad zijn geraakt, en in wiens hart het kwaad huist. Het goede nieuws is dat God ons niet alleen bevrijdt van het kwaad dat we gedaan hebben. Hij herstelt ook onze relatie met zichzelf. Verder werkt Gods Geest in ons om het oude leven te laten sterven en het nieuwe leven in ons zichtbaar te maken. Dat goede nieuws klinkt ook waar het nieuwe leven nog niet compleet is. Dan is niet de pijnlijke onmogelijkheid van de zonde doorslaggevend, maar de nieuwe mogelijkheid van Gods genade.

Zo leren nadenken over zonde is van groot belang. Niet alleen voor je eigen relatie met God, maar ook voor gezonde, liefdevolle verhoudingen tussen mensen. Het voorkomt dat de ander de zwarte vijand is, die bedreigend is. De gek van de overkant, de enge vreemdeling, de nare populist. Het kwaad huist in ieder van ons, helaas. De liefde van God maakt het mogelijk om dat onder ogen te zien. Zo komt er ruimte voor echte eerlijkheid, voor kwetsbaarheid, voor gezonde zelfkritiek.

Wie de zwarte diepten van zijn eigen ziel niet onder ogen ziet, gaat zichzelf groothouden en durft niet kritisch naar zichzelf te kijken. Oog hebben voor je eigen zonde maakt barmhartig en bescheiden. De ander veroordelen hoeft niet meer, omdat je het zelf niet meer nodig hebt en omdat wie de ander veroordeelt, ook zichzelf veroordeelt.

Kennis van je zonde is heilzaam. Het maakt je ontvankelijk en gastvrij.

Hans Burger is universitair docent systematische theologie aan de Theologische Universiteit Kampen. Hij schrijft dit artikel als lid van de gezamenlijke onderzoeksgroep BEST (Biblical Exegesis and Systematic Theology) van de Theologische Universiteiten in Apeldoorn en Kampen.