Theologenblog (Koert van Bekkum): Run op een land met een gat in de ziel
Het was bij onze oosterburen een gebeurtenis van jewelste: ‘Bundeskanzlerin’ Angela Merkel die zich live op televisie een uur lang liet bevragen op haar uitspraak dat een Duitsland dat geen vriendelijk gezicht meer laat zien aan asielzoekers, haar Duitsland niet meer is. De problemen zijn enorm, maar ”Wir schaffen das!”, luidde de boodschap
Intussen gaat de discussie hier vooral over grenzen aan de draagkracht van de samenleving, wel of geen tandheelkundige ingrepen voor asielzoekers en hoe de zogenaamde ‘run op Nederland’ te stoppen. Vanwaar die rellerige, negatieve sfeer in het publieke debat? Tegenover partijgenoten verbond Merkel haar vastbeslotenheid nadrukkelijk met de christelijke wortels van Duitsland: „Als we ons meer bewustzijn van onze cultuur, kunnen we zelfbewuster optreden.” Geldt dat ook hier? Ligt er een cultuurprobleem onder de benepen toon in de Nederlandse discussie?
Onlangs deed de schok van zijn zelfmoord me nog eens grijpen naar de bloemlezing van Joost Zwagerman ”De Nederlandse en Vlaamse literatuur vanaf 1880 in 200 essays” (2008). In deze verzameling stukken van Nederlandse literatoren komt indirect het hele leven van de schrijver opnieuw voorbij. Zijn katholieke jeugd en rationele atheïsme, de omarming van de verworvenheden van de jaren zestig. Maar ook de twijfel over de leegheid van een postmodern bestaan, zijn klaroenstoot tegen de acceptatie van suïcide, toenemende afkeer van goedkope godsdienstkritiek, en ultieme zoektocht naar zingeving in kunst. Je voelt bijna wat zijn broer Alexander na zijn dood in een interview suggereerde: Joost wist dat hij een gat in zijn ziel had.
Zelf verbond Zwagerman de culturele crisis van het Westen met het afscheid van God. Hij besefte als geen ander dat mensen opnieuw op zoek moeten. Vandaar dat zijn boek niet alleen het iconische opstel ”De ongelooflijke slechtheid van het opperwezen” van Karel van het Reve (1985) bevat, maar ook een verhaal van bekeerling Willem Jan Otten over diens geloofsheld ”Pascal” (2005). Geen wonder dat met Zwagerman een gesprek over God en geloof (weer) goed mogelijk was.
Wie zijn verzameling essays echter leest als weerspiegeling van de Nederlandse cultuur, schrikt. Op moreel terrein begint de wal het schip te keren. Het stuk ”De troost der pornografie” van Rudy Kousbroek (1984) spreekt zo naïef en romantiserend over de seksbranche dat geen serieus medium het vandaag de dag zonder stevig weerwoord zou plaatsen. Maar in de kijk op religie is er van geen wending sprake. Van het Reves gedachte dat er geen God is, en dat als Hij zou bestaan, Hij een schurk is die schuldig is aan alle ellende op de wereld, is maatschappelijk zo ongeveer gemeengoed geworden. Weinigen verwoorden het zo scherp, blasfemisch en badinerend als hij. Maar het is het ultieme argument geworden om Bijbel en geloof te beschouwen als achterhaald of vooral iets voor de privésfeer. Met hard werken en lief zijn voor elkaar komen we er verder wel.
Nu door de globalisering het gevolg van groot kwaad elders in de wereld op onze stoep belandt, blijkt hoe dodelijk deze combinatie van secularisatie en Hollandse knusheid is. De regering, lokale overheden en talloze vrijwilligers doen ontzettend hun best de problemen op te lossen. Maar tegelijk is het of er een vorm van verblinding optreedt. Zo sterk is de neiging de gordijnen dicht te doen en de wereldproblemen buiten de deur te houden.
Enerzijds dringt de realiteit van Bijbel en geloof zich op. Zó reëel blijken lijden, oorlog, vreemdeling zijn. Híertoe leidt kwaad, dat ten diepste ook ons kwaad is. En dít is het nu waar de levende God Zich om bekommert! Anderzijds is het door alle beeldvorming rond geloof bijna onmogelijk dat nog te zien. Zelfs binnen de kerk is het moeilijk je te onttrekken aan de culturele nadruk op knus, persoonlijk welbevinden. Wie denkt niet dat Jezus’ uitspraak „Kom tot mij die vermoeid en belast zijn” allereerst over mijn geestelijke staat gaat? Stel je voor dat het ook gaat over mensen – of ze nu goed zijn of slecht – die een lange, vermoeiende reis hebben gemaakt!
Je zou bijna gaan denken dat nu die vluchtelingen toch komen, Iemand een ‘run op Nederland’ heeft georganiseerd. Om het land te verlossen van het naar binnen gekeerd zijn. En om gelovigen de Bijbel opnieuw te leren lezen.
Koert van Bekkum is universitair docent Oude Testament. Hij schrijft dit artikel als lid van de gezamenlijke onderzoeksgroep BEST (Biblical Exegesis and Systematic Theology) van de Theologische Universiteiten in Apeldoorn en Kampen.
