Vijftien jaar geleden had nog geen Nederlandse orgelliefhebber van Dudelange gehoord. Het Stahlhuthorgel uit 1912 in de Saint-Martin aldaar werd in de periode 2001-2002 echter dus­danig gerestaureerd en uitgebreid door de Duitse firma Jann dat het instrument een internationale uitstraling kreeg.

Sindsdien reisde de ene na de andere Nederlandse musicus af naar Luxemburg om in de Saint-Martin op te nemen. Vincent de Vries, Martin Mans, Aarnoud de Groen, Henco de Berg, Jolanda Zwoferink, Ben van Oosten, Hendrik Jan van der Heiden, het duo Marien Stouten en Jan Peter Teeuw, Marco den Toom en recent Gert van Hoef: allen maakten één of meer cd’s op het Stahlhuth/Jannorgel.

Ben van Oosten laat weten zijn cd ”A Festival of French Organ Music” in Luxemburg opgenomen te hebben op uitnodiging van de orgelcommissie aldaar. Hij spreekt van „een prachtig orgel en geschikt voor romantisch orgel­repertoire uit verschillende landen, zowel Frans, Duits als Engels repertoire.”

Hendrik Jan van der Heiden, die in Dudelange zijn tweede ”Hommage à Klaas Jan Mulder” opnam, noemt het orgel „heel karakteristiek: zowel brutaal als verstild.” Duits-romantisch repertoire „klinkt als een klok”, en met de Franse orgelklank „kon ik de improvisaties van mijn leer­meester Klaas Jan Mulder in een ander ‘orgeljasje’ steken.”

Jolanda Zwoferink zat, net als haar man Henco de Berg, al 
meermalen in het Zuid-Luxemburgse stadje. Ze spreekt van een orgel van „ongekend hoge klasse” (zie ”Ongekend hoge klasse”). Marco den Toom, die in Dude­lange een cd met orgeltranscripties inspeelde, was vooraf sceptisch. Maar toen hij achter de klavieren zat, kon hij niet meer stoppen (zie ”Allerleukste speeltuin”).

Nogal nasaal

Overigens is niet iedereen dol­enthousiast. Recensent Joost Veerman stelde in deze krant in een recensie van de cd van Ben van Oosten dat het orgel sinds 2002 „nogal nasaal” geworden is en zijn „donkere, diepe, Duitse karakter” verloren lijkt te hebben. Het repertoire dat Van Oosten brengt, zou op een originele Stahlhuth mooier klinken.

Intussen werkt het Zeeuwse bedrijf Voxus Virtual Organs aan een sampleset van het orgel in Dudelange, zodat iedereen binnenkort via Hauptwerk het instrument zelf thuis kan bespelen.

Eugène Chelius is secretaris van de stichting Les Amis de l’Orgue Saint-Martin Dudelange en tevens van het Festival International de Musique d’Orgue de Dudelange, dat jaarlijks een aantal orgel­concerten in de Saint-Martin organiseert. Hij wil graag vertellen waarom het Stahlhuth/Jannorgel zo bijzonder is.

Op de galerij waar zowel het front als de verplaatsbare speeltafel staat, blijkt dat Chelius zelf niet kan spelen. Zijn bezoek mag het instrument tot klinken brengen. Direct wordt duidelijk dat het orgel een enorme zeggingskracht heeft, juist ook in de individuele registers. Het vierklaviers instrument met z’n 78 registers vult met gemak de 60 meter lange neogotische kerk uit 1904.

Chelius vertelt hoe het zover kwam dat het orgel aan het begin van deze eeuw helemaal werd vernieuwd. Het drieklaviers orgel (45 stemmen) van de Duitse firma Stahlhuth uit 1912 was een Duits-romantisch orgel, waarin echter ook Franse en Engelse karakteristieken waren verwerkt. In de jaren 60 werd het echter naar neobarokke maatstaven aangepast, waarbij veel karakteristieke registers van Stahlhuth sneuvelden en ook een vierde klavier werd toegevoegd.

Rond 2000 bleek de staat van het orgel dusdanig dat restauratie geboden was. Pierre Nimax, die toen als organist aan de Saint-Martin verbonden was, heeft volgens Chelius veel betekend voor de richting die toen ingeslagen is.

De Duitse orgelbouwer Thomas Jann werd aangetrokken om de werkzaamheden uit te voeren. Gekozen werd om het orgel terug te brengen naar de oorspronkelijke uitgangspunten van 1912. Het vierde klavier werd gebruikt om een chamadewerk met horizontale pijpen aan te brengen.

Het elektropneumatische orgel moest daarbij twee ‘kanten’ krijgen: een Duits-romantische en een Frans-symfonische. Voor de eerste liet Jann zich inspireren door de manier waarop de Duitse orgelbouwer Eule in de jaren 90 in het Oost-Duitse Annaberg-Buchholz het orgel van Walcker had gesaneerd. Voor de Frans-symfonische kant vormde het Cavaillé-Coll­orgel in de Saint-Sulpice in Parijs het voorbeeld. Volgens Chelius is het „fantastisch” hoe deze twee stijlen nu bij elkaar passen. „Wat je ook opentrekt, het vormt altijd een mooi geheel.”

Concurrentie

Toen de restauratie, die bijna 
1 miljoen euro kostte, was afgerond, speelde de Parijse grootmeester Naji Hakim op 14 april 2002 het inwijdingsconcert. Trots overhandigt Chelius de cd waarop het programma staat dat de Parijzenaar toen vertolkte, inclusief een elf minuten durende compositie die Hakim speciaal voor het vernieuwde orgel schreef.

Inmiddels kwamen er vijftig cd’s van het orgel uit, ook op grote labels, en werden er zes dvd’s gemaakt. Is het orgel inmiddels beroemd? Chelius: „Er is niet meer één titulair organist die als ambassadeur van het orgel optreedt. We hadden een paar jaar geleden zes organisten die de diensten begeleidden, nu zijn het er vier, die echter niet allemaal in Luxemburg wonen.”

Wat betreft de concerten die jaarlijks georganiseerd worden, is Chelius ook niet optimistisch. „We beperken het tot acht bespelingen. Er komen niet veel mensen op af. We zitten hier vlak bij de grens met Frankrijk, maar Fransen komen op de een of andere manier niet. We moeten het hebben van mensen uit de provincie. Dat is een handicap.”

En dan is er de concurrentie tussen het provinciestadje Dudelange met z’n 20.000 inwoners en de vijf keer zo grote hoofdstad Luxemburg. De Philharmonie daar bezit een nieuw vierklaviers instrument met 83 stemmen van de Berlijnse bouwer Karl Schuke. De kathedraal telt zelfs twee grote orgels: een vierklaviers klassiek instrument van Westenfelder (63 stemmen) uit 1995 en een symfonisch orgel uit 1938 van Haupt met 84 stemmen. Het laatste is het grootste van het groothertogdom.

Wat het mooiste orgel van het land is? Chelius, resoluut: „Dit hier in Dudelange. Het grote orgel in de kathedraal van Luxemburg-stad is dringend aan restauratie toe, maar het geld is er nog niet. Ze zijn daar jaloers op ons, omdat wij het allemaal al achter de rug hebben.”

Allerleukste speeltuin

Marco den Toom maakte in 2012 in Dudelange de cd ”Full Color”.

„Ik weet het nog goed, we waren met dochterlief in het speeltuintje aan het einde van de straat. ’t Mocht dan heerlijk weer zijn, inmiddels begon ik me toch aardig te vervelen bij al die schommels, glijbanen en wipwappen. Maar ik had geluk, de telefoon ging. Het was Marien Stouten. „Zeg, Den Toom, ik zit eind van de maand voor opnamen in Dudelange, heb je zin om ook wat op te nemen?” Hmm, ik vond dat orgel –zoals ik het van de vele cd’s kende– eigenlijk helemaal niet mooi. Daarnaast had ik geen idee hoe ik in zo’n korte tijd nog een compleet cd-programma moest instuderen.

Toch kwamen we eruit. Ik zou transcripties spelen en desnoods maar een half cd’tje vol. En mocht ik het orgel live nog steeds niks vinden, dan kon ik de boel afblazen zonder verdere consequenties. Het liep gelukkig anders… Ik kon niet meer stoppen! Wat kon dat orgel ook ánders klinken dan op al die cd’s!

Het instrument is veel te groot voor die kerk, met een half volle werk klonk het dus al snel veel beter dan ik voor mogelijk hield. Bovendien was er wel degelijk een warme of sprankelende kant op te vinden. Wie dat wil, kan het zelf beluisteren. Op mijn YouTubekanaal staat een van de opgenomen cd-tracks: ”Tarentelle Brillante” van Sidney Smith.

Ondertussen ga ik nog eens een poging wagen om mijn dochter bij te brengen dat de allerleukste speeltuin toch echt in Dudelange te vinden is…”

Ongekend hoge klasse

Jolanda Zwoferink en haar man Henco de Berg namen allebei meerdere cd’s op in Dudelange.

„Het Stahlhuth/Jann­orgel van de Saint-Martin in Dudelange is een orgel van ongekend hoge klasse. Het instrument is in 2001-2002 zeer deskundig gerestaureerd door Thomas Jann Orgelbau uit het Duitse Laberweinting.

Het instrument is zeer symfonisch van karakter en uitermate geschikt voor de Franse, Duitse en Engelse symfonische orgelwerken. Zoals ik zocht naar het meest geschikte orgel om de werken van Johann Sebastian Bach op cd vast te leggen en bij het Gottfried Silbermann­orgel in de Kathedrale Ss. Trinitatis in Dresden uitkwam, zo heb ik ook gezocht naar een uiterst geschikt instrument voor het orgel­oeuvre van Olivier Messiaen. Daarvoor kwam ik in Dudelange uit.

Nadat mijn man, Henco de Berg, en ik het orgel uitvoerig hadden bespeeld, wisten we het direct: met dit instrument gaan we aan het werk. Het heeft geresulteerd in inmiddels drie cd’s met improvisaties en symfonische orgelwerken van onder anderen Reger, Vierne en Dupré van mijn man, en een dubbel-cd met het ”Livre du Saint Sacrament” van Olivier Messiaen en een cd met onder andere de ”Messe de la Pentecôte” van Messiaen door mij. Nergens klinkt het tweede deel (”Les choses et visibles”) uit dit werk voor Pinksteren indrukwekkender dan op dit orgel.

Het orgel in Dudelange is, doordat ik er intensief mee gewerkt heb, een stuk van mezelf geworden.”

Concours

Van 24 tot en met 29 augustus vindt in Luxemburg voor de vijfde keer een internationaal orgelconcours plaats. Tijdens de eerste ronde van het onderdeel interpretatie spelen de deelnemers in de Saint-Michel in Luxemburg, de tweede ronde en de finale worden gehouden in de Saint-Martin van Dudelange.

Voor het onderdeel improvisatie beginnen de kandidaten op het orgel van het conservatorium van Luxemburg, terwijl de finale wordt gespeeld op het orgel van de Philharmonie van Luxemburg

De jury bestaat uit Bernhard Haas en Martin Bambauer uit Duitsland, Pierre Pincemaille en Pascale Rouet uit Frankrijk, Benoît Mernier uit België en Alain Wirth uit Luxemburg. Er zijn drie prijzen (4000, 1500 en 
750 euro) en een publieksprijs (500 euro) te winnen.

Meer informatie: www.orgue-dudelange.lu