De bibliotheekcatalogi vermelden het kort: ”De kinderkaravaan” van An Rutgers van der Loeff is het waargebeurde verhaal van de kinderen Sager. In 1844 trekt het pioniersgezin Sager –vader, moeder en zeven kinderen– door het noordwesten van Amerika, op weg naar de staat Oregon. Na de dood van hun ouders gaan de kinderen onder leiding van de oudste, de dappere dertienjarige John, alleen op weg. Daar zijn veel moed en vindingrijkheid voor nodig. Uiteindelijk slaagt John erin met zijn broertjes en zusjes het zendelingsechtpaar Whitman te bereiken, waar ze een thuis vinden.

Het was anders

Sinds een paar jaar is bekend dat de zeven kinderen nooit alleen hebben gereisd. Hun ouders overleden weliswaar, maar steeds werden ze vergezeld door andere volwassenen. De dappere kinderen Sager waren kennelijk minder bijzonder en heldhaftig dan de auteur ons wil laten geloven.

Dat gaat ook op voor een ander bekend pioniersverhaal, dat van de familie Ingalls uit de serie ”Het kleine huis”, dat een grote invloed op de Amerikaanse cultuur heeft gehad. Ook daarin spelen de hoofdpersonen een positieve rol, maar er worden, in tegenstelling tot ”De kinderkaravaan”, veel aspecten uit het dagelijks leven welbewust aangepast. Twee pioniersfamilies, twee krachtige geschiedenissen. Of zijn het vooral sterke verhalen?

Basis voor ”De kinderkaravaan” (1949) vormt een artikel uit de Zürcher Zeitung van 5 april 1942. Een paar jaar na de Tweede Wereld­oorlog geeft de directeur van uitgeverij Ploegsma het knipsel aan Rutgers van der Loeff met de vraag of daar geen aardig kinderboek van te maken zou zijn. De auteur gaat op onderzoek uit en raakt geboeid door de kinderen Sager. Ze werkt ongeveer twee jaar aan het boek en als het voor driekwart klaar is, verneemt ze dat er al sinds 1930 een jeugdboek over de Sagers bestaat: ”Seven alone”, van de Amerikaanse Honoré Willsie Morrow. Het verscheen in het Nederlands onder de titel ”Een jonge held”. Haar uitgever beschouwt dit niet als een probleem. Het nieuwe boek wordt vast heel anders.

De auteur van ”Een jonge held” heeft Catherine Sager ontmoet. Morrow claimt dan ook dat haar boek gebaseerd is op gesprekken met deze pioniersdochter. De held in haar boek is de oudste zoon, John Sager. Hij neemt de verantwoordelijkheid op zich om zijn broertjes en zusjes veilig naar Oregon te leiden. Zonder volwassenen in zijn nabijheid. Morrow is van de werkelijke geschiedenis wel op de hoogte; Catherine Sager heeft haar verhaal al in 1860 opgeschreven. ”Een jonge held” verschijnt echter na haar dood, in 1926. Morrow voelt zich dan vrij om de geschiedenis te herschrijven. En dat heeft gevolgen.

Het aangrijpende verhaal wordt meteen opgepikt door het Amerikaanse tijdschrift Cosmopolitan. Vervolgens ziet Reader’s Digest er brood in en komt het verhaal in een bundel terecht. Wereldwijd worden deze boeken gelezen. Een Zwitser wordt geraakt door het verhaal en schrijft er in 1942 een artikeltje over voor de Zürcher Zeitung. En dat komt als krantenknipsel via haar uitgever bij An Rutgers van der Loeff terecht, met ”De kinderkaravaan” als resultaat.

Successtory

”De kinderkaravaan” is in alle opzichten een succes, wat niet gezegd kan worden van de stilistisch veel zwakkere Amerikaanse versie van het verhaal. Van de Nederlandse auteur worden de karaktertekening van de kinderen geroemd, de sobere vertelkunst en zuivere stijl, evenals de morele kracht die uit het verhaal spreekt: het nemen van persoonlijke verantwoordelijkheid en het belang van saamhorigheid. In de naoorlogse jaren spreekt dat velen aan. In Nederland en daarbuiten –het boek is in vijftien talen vertaald– zijn in de loop der jaren meer dan een half miljoen exemplaren verkocht. En nu komt uitgeverij Ploegsma opnieuw met een herdruk.

De tekst van ”De kinderkaravaan” is niet gewijzigd. Is het afdoende als het boek voortaan niet meer als waargebeurd gepresenteerd wordt? Volgens wetenschapsjournalist Imco Lanting niet. Hij sprak met nazaten van de Sagers en wil graag het ware verhaal verteld zien (zie kader). De meeste lezers zullen zich er niet zo druk om maken: het is een sterk verhaal, meeslepend en positief van toon. Waargebeurd of niet, het is een boek om voor te lezen en anderen aan te bevelen.

Als de kinderen Sager eindelijk bij de zendingspost van de Whitmans arriveren en zelfs baby Indepentia de loodzware tocht blijkt te hebben overleefd, spreekt Whitman hen toe: „Voortaan is dit jullie ouderlijk huis. En John is van zijn vaderschap ontheven. Beschouw mij als je vader en mijn vrouw als je moeder. Moge jullie heldhaftige tocht het begin zijn van een veelbelovend Amerikaans burgerschap.” De lezer is dan op de laatste pagina van het boek en zal deze frase over Amerikaans burgerschap niet als een expliciete boodschap opvatten, al kan deze wel zo geïnterpreteerd worden: Amerikaanse burgers doen het onmogelijke, ze zijn helden! Doordat de tocht centraal staat, en niet het opbouwen van een nieuw bestaan, heeft het boek geen speciale politieke lading. Dat is wel het geval met de serie ”Het kleine huis”, die al decennialang een grote invloed heeft op de Amerikaanse cultuur.

Het kleine huis

Anders dan Catherine Sager, die vijftien jaar na de grote tocht haar verhaal afrondt, besluit Laura Ingalls Wilder pas haar jeugd­verhalen op te schrijven als ze 65 is. Het wordt een serie van tien boeken, die wereldberoemd wordt, ook door de verfilming. Tot op de dag van vandaag zijn ze op dvd te verkrijgen in de (christelijke) boekwinkels.

Ingalls schrijft de serie samen met haar dochter, Rose Wilder Lane, in de jaren dertig van de vorige eeuw. President Roosevelt komt aan de macht en de conservatieve dames hebben geen vertrouwen in zijn ”New Deal”, het programma waarmee de economie uit de recessie zou moeten komen. Uit hun correspondentie is gebleken dat de omstandig­heden van die tijd danig van invloed zijn geweest op de beschrijving van de pionierstijd. De brieven van moeder en dochter –die een moeizame relatie onderhielden– getuigen van hun grote politieke engagement, en dat komt ook tot uiting in hun boeken. „Die hebben beslist een bedekte politieke boodschap”, zegt Anita Clair Fellman, hoogleraar aan de Old Dominion University (Norfolk). Zij heeft als kind van de boeken genoten en hoopt ze ook weer voor te lezen aan haar kleinkinderen. Maar dat doet ze niet kritiekloos.

Jarenlang heeft ze studie gemaakt van de representatie van het leven van de pioniers in de serie ”Het kleine huis”. In haar studie ”Little House, Long Shadow. Laura Ingalls Wilder’s Impact on American Culture” (Het kleine huis met de lange schaduw. Laura Ingalls Wilders invloed op de Amerikaanse cultuur) toont ze aan dat verschillende aspecten van de samenleving van destijds weggelaten en andere juist sterk overdreven zijn.

Als Laura’s zus Mary blind wordt en speciaal onderwijs nodig heeft, kost dat de familie veel geld, terwijl in werkelijkheid dat onderwijs door de overheid gesteund werd. Consequent wordt de afstand van het kleine huis van de Ingalls tot de nederzetting vergroot, om te benadrukken dat ze vooral vrij, onafhankelijk en zelfredzaam zijn. Alle crises en beproevingen kunnen zij doorstaan doordat ze een warm gezinsleven kennen. Tegenslagen zijn er om overwonnen te worden en altijd valt er wat uit te leren. Bescherming door of bemoeienis van de overheid hoort daar duidelijk niet bij.

In het onderwijs

Fellman beschrijft hoe ”Het kleine huis” als instrument ingezet wordt: in de jaren tachtig en negentig, tijdens de regering-Reagan, krijgen de boeken een plaats in het onderwijscurriculum. Schoolkinderen leren lezen met verhalen over de familie Ingalls. Hun leerkrachten verbinden –zo blijkt uit interviews– er dikwijls morele lessen aan. Doordat generaties kinderen de verhalen kennen, groeit ook de belangstelling voor de diverse musea over ”Het kleine huis”, en daarmee voor allerhande merchandising. De invloed van de serie op de Amerikaanse cultuur is niet gauw te overschatten, juist omdat het populaire cultuur betreft, waarvan men denkt dat die niet doctrinair is.

Wat dat betreft is ”De kinderkaravaan” neutraler. Dat boek heeft geen verborgen politieke boodschap, maar gaat vooral over universele menselijke waarden. Het is bovendien goed geschreven, zonder sentimentaliteit. Dit boek overleeft wel zonder merchandising en musea.

Vragen aan journalist Imco Lanting

U interesseert zich al jaren voor ”De kinder­karavaan”. Waar komt die belangstelling vandaan?

„”De kinderkaravaan” geeft een goede sfeerbeschrijving van hoe de grote trek moet zijn geweest. De hoop, de wanhoop, het drama van het overlijden van beide ouders van zeven jonge kinderen, die vervolgens alleen verder gaan… In filmtermen is dat de ultieme tranentrekker. Daarnaast is het een Nederlandse jeugdklassieker én ook nog eens waargebeurd. Voor mij als journalist waren dit voldoende ingrediënten voor een mooi reisverhaal.”

U maakte dezelfde reis als de Sager­kinderen. Herkende u veel uit het boek?

„Aan het begin van mijn tocht wist ik niet dat Rutgers van der Loeff nooit zelf de route had nagereisd. Opmerkelijk, want ze beschrijft de omgeving erg goed: de on­eindige bergplateaus, de kolkende rivieren die de pioniers met hun huifkarren moesten oversteken, de Rocky Mountains, en zeker Fort Boise, dat een grote rol speelt in het boek. Van de commandant van dat fort zou volgens het boek een brief bewaard zijn waarin hij vertelt over de kinderen. Niemand wist ervan, ook de beheerders van de replica van Fort Boise niet. Hier klopt iets niet, dacht ik.”

Toen ontdekte u dat ”De kinderkaravaan” niet waargebeurd is.

„Ja, de kern klopt niet. Het krantenknipseltje waarop de auteur zich baseert, deugde al niet. De kinderen zijn nooit alleen geweest. Wat ik vreemd vond, is dat ”De kinder­karavaan” desondanks al ruim zestig jaar als waargebeurd beschouwd wordt, terwijl ik eenvoudig kon aantonen dat dat niet klopt. Bovendien las ik in brieven uit het archief van de schrijfster dat zij daarvan al in de jaren zestig op de hoogte was.”

De Sager-nazaten hadden bezwaren tegen het boek. Waarom?

„Zij vinden dat het geen recht doet aan degenen die hun voorouders hebben geholpen op hun eindbestemming te komen. Hun stem heeft hier nooit gehoor gekregen, en die taak heb ik nu met plezier op me genomen.”

Hoe reageerde de uitgever?

„Hij was stomverbaasd over mijn bevindingen en heeft besloten het predicaat ”waargebeurd” van het boek te halen. Maar een nawoord met wat er wel is gebeurd, komt er niet. Dat vind ik wat halfslachtig. Nu zullen veel lezers in het ongewisse blijven over de ware toedracht, terwijl die minstens zo spannend is. Uitgeverij Ploegsma heeft wel beloofd aanvullende informatie op haar website te plaatsen. Daar ben ik benieuwd naar.”

Mogen we nog wel van ”De kinder­karavaan” genieten?

„Ja, misschien wel meer dan ooit. Het is nog steeds een oerspannend verhaal. Maar wat de kinderen écht is overkomen, is in feite nog spannender – en vreselijker. Misschien moet ik me nog eens wagen aan ”De kinderkaravaan, maar nu écht waar­gebeurd”.”

Boekgegevens

De kinderkaravaan, An Rutgers van der Loeff;

uitg. Ploegsma, Amsterdam, 2014; 
ISBN 978 90 216 1794 7; 192 blz.; € 15,95.