Na afloop van een college monetaire economie kwamen twee islamitische studenten naar me toe. „De kredietcrisis is een westers probleem hoor. In islamitische landen speelt dat niet. Islamitisch bankieren heeft de toekomst. De Koran wijst de weg!”

Mijn nieuwsgierigheid was gewekt, want inderdaad, ons bankwezen kraakt in zijn voegen. Corrupte bankiers gokken met andermans geld en gaan onderuit. Er is gebrekkig centraal toezicht en de overheid financiert reddingsacties van banken die zich in de nesten gewerkt hebben met belastinggeld. Het lijkt erop dat het westerse financieel stelsel is dolgedraaid.

Onlangs zijn er in Engeland voor het eerst islamitische staatsobligaties uitgegeven. Staan we aan het begin van een ethisch reveil in de financiële wereld?

Geen rente

Islamitisch bankieren is gebaseerd op de shariaprincipes en verschilt fors van bankieren zoals wij dat gewend zijn. Het belangrijkste verschil is dat rente verboden is, op grond van de Koran: „Allah heeft de handel vergund gemaakt en de rente verboden” (Soera 2, 275); „O gij die gelooft, strijkt niet de rente op met veelvuldige verdubbeling en vreest Allah opdat gij wél zult varen” (Soera 3, 130). Dit principe komt overeen met de Bijbelse richtlijn: „Als u iemand van Mijn volk, een van de armen onder u, geld leent, dan mag u zich niet als een schuldeiser tegenover hem gedragen, u mag hem geen rente opleggen” (Exodus 22:25; zie ook Leviticus 25:35-38 en Deuteronomium 23:19-20).

Dit uitgangspunt heeft ook in de westerse wereld zelf eeuwenlang gegolden. De wijsgeer Plato zei dat het vragen van rente de stabiliteit van een staat zou aantasten. De bewakers van de staatsorde zouden er corrupt van worden. Aristoteles vond dat het vragen van rente niet strookte met de natuurlijk functies van het geld als ruilmiddel. De kerkvaders Ambrosius, Chrysostomus en de scholastici leerden dat het geld zélf vruchteloos is. „Geld werpt geen jongen”, verklaarden ze. Thomas van Aquino stelde dat het vragen van rente gelijkstond aan woeker.

Johannes Calvijn heeft echter met zijn nieuwe uitleg van het Bijbelse renteverbod de weg vrijgemaakt voor de rol van rente in de economie. Hij maakte onderscheid tussen renteloos consumptief krediet aan armen en rentedragend investeringskrediet aan ondernemers.

De calvinisten van nu staan mijlenver af van de nuances van Calvijn. De meesten zijn helemaal ingewonnen voor of besmet met de kapitalistische wijze van denken over geldgebruik. Op enkele kanttekeningen na, kunnen ze er meestal goed mee leven.

Opslag

Andere regels uit de sharia (de islamitische wet rond uitspraken van shariageleerden) met betrekking tot het omgaan met geld, zijn dat gokken en beleggen in bedrijven met producten die in strijd zijn met de sharia (zoals alcohol, amusement, varkensvlees) verboden zijn. Ook mogen islamitische banken alleen zakendoen met instellingen die de sharia eerbiedigen.

Evenals het westerse geldstelsel kent het islamitisch bankieren tal van financiële contracten. Een hoofdverdeling is die in transactie- en bemiddelingscontracten. De eerste groep is van toepassing op handel en de financiering van economische activiteiten. De tweede moet zorgen voor een efficiënte en transparante uitvoering van de transactiecontracten.

Op transactiecontracten zit geen rente, maar een vergoeding, een ”opslag”, en op de bemiddelingscontracten een winst- en verliesdeling waarbij de winst tussen de kapitaalverstrekker en de kapitaalvrager wordt verdeeld en het verlies door de kapitaalverstrekker (de sterkste partij) wordt gedragen.

Nu is het zo dat het renteverbod niet door alle moslims even strikt wordt nageleefd. Er zijn daar relatief veel rekkelijken en weinig preciezen. De vraag is wanneer iets als ”woeker” bestempeld moet worden.

Het is de vraag wat het verschil is tussen opslag en rente, en tussen de manier waarop moslims winst en verlies delen en hoe wij in het kapitalistische Westen gewend zijn dat te doen.

Familieverband

Toch is het niet allemaal één pot nat, zoals velen misschien zullen zeggen. In grote lijnen is islamitisch bankieren religieus bepaald en daarmee socialer. Er is meer aandacht voor de zwakke partij. Ons kapitalistische omgaan met geld en goed is gebaseerd op contracten tussen gelijkwaardige partijen en op het individualistische eigenbelang. Populair gezegd: op halen, hebben en houden. Dat laatste principe is moeilijk sociaal te noemen en ook op velerlei wijze in strijd met de Bijbelse richtlijnen ten aanzien van lenen en uitlenen. Voor mij is duidelijk dat de giftige financiële vruchten die we sinds de bankencrisis plukken afkomstig zijn van de boom van het kapitalisme.

Islamitisch bankieren herinnert christenen aan de Bijbelse regels. Ik verwacht niet dat in onze geseculariseerde wereld de oude regels zullen worden ingevoerd. Wel zie ik voor christenen mogelijkheden om minder van banken afhankelijk te zijn door elkaar in familieverband te helpen met renteloze leningen. De omweg die we nu vaak via de banken nemen, kan ingekort worden.

Een voorwaarde voor onderlinge hulp is wel dat de familieverhoudingen goed zijn. Een andere vorm van financieren is dus niet alleen een redelijk, maar vooral ook een geestelijk alternatief.

De auteur is econoom en historicus.

Lees meer in Digibron

Renteverbod praktisch onhaalbaar (Reformatorisch Dagblad, 14-03-2008)