Zorgen over consuminderen
Al enkele jaren staat de consumptie van huishoudens onder druk. Voor het besteedbare inkomen geldt dat al sinds 2008. En waar stijgende huizenvermogens jarenlang (zeker tot net na de eeuwwisseling) een bron waren van toenemende consumptie, zijn de dalende huizenprijzen nu juist een reden om extra te sparen.
Gebrek aan vertrouwen, onzekerheid over het overheidsbeleid, oplopende werkloosheid –u kent het rijtje wel– zorgen ervoor dat consumenten ook geen enkele reden hebben om meer te consumeren. En daar waar consuminderen in het verleden nog werd afgedaan als een geitenwollensokkenidee, is het nu voor velen de dagelijkse praktijk. Ook in internationaal perspectief blijft de consumptie van gezinnen de laatste jaren sterk achter. En dan gaat de btw maandag ook nog eens omhoog. Reden genoeg om je zorgen te maken over de dalende consumptie.
De consumptieve bestedingen zijn belangrijk voor de Nederlandse economie. Elk jaar betreffen ze ongeveer 45 procent van het bruto binnenlands product. Dat is weliswaar minder dan in veel andere, meer gesloten economieën, maar wel van cruciaal belang voor de economische groei.
De particuliere bestedingen zijn de afgelopen vijf jaar gedaald en zitten nu op het niveau van 2004. Dit is opmerkelijk. Ook in de recessie van de jaren tachtig daalde het reëel beschikbare inkomen niet over zo’n lange tijd. Belangrijk verschil met toen was dat de werkgelegenheid steeg, ondanks de hoge werkloosheid. Het arbeidsaanbod nam toen namelijk nog hard toe. Nu zorgt de vergrijzing er in belangrijke mate voor dat de kwakkelende economie niet zorgt voor een grotere werkloosheid. Maar het is tegelijkertijd wel een belangrijke reden voor de matige consumptieontwikkeling. Daarnaast zorgen vermogenseffecten (dalende huizenprijzen en negatieve beleggingseffecten) ook voor een negatief effect op consumptie. Per jaar scheelt dit al snel enkele honderden miljoenen euro’s aan consumptie.
Voor bedrijven die het moeten hebben van de binnenlandse markt, zoals de detailhandel en de bouwsector, is de dalende consumptie reden voor grote zorg. Het betekent een krimpende markt, terwijl veel organisaties nog steeds vooral zijn ingericht op groei.
In internationaal perspectief is het opmerkelijk dat de Nederlandse consumptie achterblijft. Het is een van de belangrijkste redenen waarom de Nederlandse economie slechter presteert dan die van Duitsland. Maar voor een groot deel zijn de verschillen in de particuliere consumptie de afgelopen jaren te verklaren door een andere inrichting van de financiering van de zorg. Doordat we in Nederland een groot deel van de zorg collectief financieren, zie je de stijging van de zorguitgaven nauwelijks terug in de particuliere consumptie, waar dat in andere landen wel zo is. Dus voor een deel is de achterblijvende consumptie, in ieder geval in vergelijking met veel andere landen, te verklaren door hoe de rekening wordt neergelegd: zorg betalen vanuit het beschikbare inkomen (dat noemen we particuliere consumptie) of betalen via de belasting (dus collectief gefinancierd).
Maar daarmee is de zorg over de consumptieontwikkeling de komende maanden nog niet weggenomen. Maandag gaat bijvoorbeeld de btw omhoog van 19 naar 21 procent. Dat zal niet in alle gevallen meteen op het bordje komen van de consument. Vooral daar waar het veel tijd of geld kost om de prijzen aan te passen, zal het langer duren voordat de prijsstijging bij de consument terechtkomt. En ook waar met prijzen wordt gewerkt die worden afgerond op aantrekkelijker niveaus, zal het doorrekenen langer op zich laten wachten. De verwachting is ook –op basis van ervaringen uit het verleden– dat de helft van de 3 miljard euro lastenverzwaring bij consumenten terechtkomt. Bovendien zal dit niet de laatste lastenverzwaring zijn die bij consumenten terechtkomt, waardoor de beschikbare inkomens de komende jaren onder druk blijven staan. De vooruitzichten voor de particuliere consumptie zijn daarmee, helaas, de komende jaren ook niet rooskleurig.
Maar hoe kunnen we ervoor zorgen dat de ontwikkeling van de particuliere consumptie een iets vriendelijker aanzicht krijgt? Eerst de pragmatische weg: door voortaan een groter deel van de zorg privaat te financieren, en minder collectief. Door de ook de komende jaren stijgende zorgkosten zal dat per definitie leiden tot een consumptiestijging.
Maar uiteindelijk heeft de economie er niets aan. Herstel van vertrouwen, bijvoorbeeld door nu eindelijk eens de al lang om aandacht vragende dossiers als woningmarkt en zorg aan te pakken, kan daarbij helpen. En natuurlijk een vleugje optimisme; want de consumptie kan dan al wel jaren stagneren, we consumeren ons nog steeds kapot in dit land.
De auteur is hoofd nationaal onderzoek bij Rabobank Nederland.