Ik ben dankbaar dat mr. Verhoeve en dr. Moehn in vergelijking met eerdere artikelen (RD 25-1 en 2-2) inhoudelijk opgeschoven zijn in de richting van mijn artikel (RD 19-2). Jammer is wel dat beide scribenten mijn standpunt als volgt weergeven. „Het is te simplistisch en ahistorisch om, net als Zuiddam, te doen alsof de Vroege Kerk eeuwenlang als met één mond strikte zondagsheiliging voorstond.” Alsof ik zou stellen dat de Vroege Kerk altijd de rustdag hield in strikte puriteinse zin, zoals nu in de Alblasserwaard.

Mijn artikel beweerde nu juist dat de Vroege Kerk geen strikte zondagsheiliging voorstond. Ik stelde: „Het ging erom zich zo veel als dat praktisch mogelijk was te onthouden van werk. Zolang men regelmatig de kerkdiensten kon blijven bijwonen, vond er geen censuur plaats.” Daarbij gaf ik aan dat de zondagsrust als strikte rustdag bij de Vroege Kerk niet bestond, maar pas in de zesde eeuw ingang vond en later nader werd uitgewerkt door de puriteinen en de Nadere Reformatie.

Wanneer de auteurs aangekomen zijn bij het bespreken van de bronnen, stellen zij: „Tegelijkertijd werd er vermoedelijk niet de hele dag fysiek gerust.” Nou breekt mijn klomp, zeiden ze vroeger. Moehn en Verhoeve erkennen dus het bestaan van de zondag als rustdag in de Vroege Kerk, mogelijk zelfs helemaal, maar niet in strikte ceremoniële zin als een dag van totale fysieke rust. Zeg dan liever: Zuiddam heeft gelijk; of: de bronnen laten ruimte voor zijn interpretatie, ook al denken wij anders.

Wijdverspreid

Het belangrijkste inhoudelijke verschil dat overblijft, is de feitelijke hantering van de bronnen. Zij menen stellig: „Pas Eusebius, aan het einde van de vierde eeuw, is uitgesproken in de visie dat de zondag in de plaats van de sabbat is gekomen.” Hoewel de meeste wetenschappers mijn mening delen dat Eusebius (263-339) eerder leefde, was hij niet de eerste. Reeds vroeg in de tweede eeuw stelde Ignatius dat christenen de zondag onderhouden in plaats van de sabbat. Origenes (185-254) meent dat de zondag ver boven de sabbat uitgaat. Voor Cyprianus, Cassiodorus en vele anderen is het de dag van de herschepping. Zoals de sabbat en de besnijdenis hoorden bij de eerste schepping, behoort het onderhouden van de dag des Heeren (de achtste dag) bij de herschepping. De opvatting dat zondag de sabbat als heilige dag vervangen had, was dus vroeg en wijdverspreid.

De komst van de zondag als verplichte rustdag onder Constantijn was organisch, niet slechts van boven opgelegd. Het hield gelijke tred met de groei van het christendom en zijn zondagsheiliging in het Romeinse Rijk.

Scheppingsordinantie

Eén belangrijke theologische zaak blijft over: de rustdag als scheppingsordinantie. De wekelijkse rustdag wordt in de gereformeerde theologie beschouwd als een blijvende scheppingsordinantie (zie Genesis 2:3, vgl. Exodus 20). Verhoeve en Moehn zien de rustdag gelukkig eveneens als een „scheppingsgeschenk van God.”

Echter, hun opvatting dat „de aartsvaders immers ook geen aparte rustdag kenden” vraagt in dat licht om nadere doordenking. Als de rustdag een scheppingsordinantie is en in Genesis en Exodus als zodanig gepresenteerd wordt, dan is er geen Schriftuurlijke aanleiding om te menen dat de vroege mensheid hierover in onkunde verkeerde. Via Adam is deze scheppingsinstelling uiteindelijk ook bij Mozes uitgekomen.

In tegenstelling tot de Vroege Kerk, lijken Moehn en Verhoeve een voorkeur voor een puriteinse invulling van de zondag te hebben. Ze stellen dat „het vierde gebod zelf zo duidelijk gebiedt: dan zult gij geen werk doen.” Ze vinden de rust in de Alblasserwaard heerlijk. Als lokaal politicus en predikant komen ze op voor zondagsrust en zien ze de heilzame werking ervan in. Prachtig! Ik nodig hen uit om in hun theologische en journalistieke arbeid hetzelfde te doen.

De auteur is presbyteriaans predikant in Australië en buitengewoon hoogleraar Nieuwe Testament, Grieks en kerkgeschiedenis aan de North-West University in Potchefstroom, Zuid-Afrika. Op zijn website is een selectie te vinden uit bronnen van de Vroege Kerk over de zondag.