Een willekeurige toerist die door Rusland reist, zal er weinig van merken. De erfenis van het militaire complex van de voormalige Sovjet-Unie is professioneel weggemoffeld achter hoge hekken of dikke muren. Ook de bevolking zelf wist daarom tot tien jaar terug niet dat zich in hun land de grootste voorraden nucleaire, biologische en chemische wapens van de wereld bevinden. Het langzaam maar zeker openbaar worden van deze informatie betekende voor velen een ware schok.

Nogal wat burgers ontdekten dat ze hun hele leven nabij een nucleaire opwerkingsfabriek of een chemischewapenopslag hadden gewoond zonder dat ze dit wisten. Artsen en wetenschappers vonden opeens alsnog verklaringen voor tot dan toe onverklaarbare ziektebeelden en sterfgevallen in bepaalde regio’s.

De nieuwe Russische openheid leidde ook tot verregaande internationale afspraken over de ontmanteling van de enorme voorraden vernietigingswapens. Maar terwijl er op het gebied van nucleaire wapens grote vooruitgang is geboekt, blijft het met de chemische wapens aanmodderen.

Sinds 1915 zijn er op Russische bodem op grote schaal chemische wapens geproduceerd. Pas in 1987 verklaarde de toenmalige partijleider Michail Gorbatsjov dat de Sovjet-Unie was gestopt met deze productie.

Indrukwekkend
Inmiddels zat het land volgestopt met maar liefst 40.000 ton chemische wapens, waarvan tweederde zenuwgassen. Het betreft de grootste concentratie in de wereld. Volgens chemici vormt dit genoeg om de gehele wereldbevolking bijna 200.000 keer om te brengen.

Russische chemische wapens bestaan uit indrukwekkende middelen. Neem bijvoorbeeld lewisiet, een blaartrekkend gas waarvan volgens chemisch specialist Aleksandr Charitsjev een milligram voldoende is om iemand in een mum van tijd om het leven te brengen.

Of neem ”VX”, waarvan een druppel onmiddellijk tot stuiptrekkingen, verlammingen en coma leidt. En de dood is in enkele minuten verzekerd. Ook bevinden zich in Rusland nog steeds op grote schaal verstikkende gassen als fosgeen, mosterdgas en sarin.

Dit laatste gas gebruikte de Japanse sekte Aum Shinri Kyo tijdens haar aanslag in de metro van Tokio in maart 1995, waarbij twaalf doden en 6000 gewonden vielen. Juist vorige week is in Vladivostok een proces van start gegaan tegen een aantal Russische leden van deze sekte. Zij hadden opnieuw een aanval gepland, op Japans grondgebied.

Mede om dergelijke verspreiding van gifgasvoorraden onder terroristische organisaties te voorkomen, sloten de Amerikanen al in 1990 een eerste akkoord over chemische wapens met de sovjets: het Bilaterale Vernietigingsakkoord Chemische Wapens. En in 1993 ondertekende de Russische Federatie samen met 129 andere landen de Chemische Wapen Conventie (CWC) in Parijs. Die heeft tot doel alle chemische wapens de wereld uit te helpen.

In 1997 is deze conventie in Rusland van kracht geworden. Het land heeft beloofd zijn voorraden chemische wapens in drie fasen en uiterlijk voor het jaar 2007 te vernietigen.

De voorraden liggen opgeslagen op zeven locaties, vooral gelegen in de Oeral en Centraal-Rusland. Het plan was om op elk van deze locaties een vernietigingsfabriek te bouwen. De totale kosten waren beraamd op 7 miljard dollar. Aangezien vanaf het begin al duidelijk was dat de Russen dit nooit alleen konden betalen, beloofde het Westen –met de VS voorop– bij te dragen in de kosten.

De bouw van de fabrieken kwam maar heel langzaam op gang. Vooral de Russische regering reserveerde hier veel minder geld voor dan was afgesproken. Als reactie daarop bevroren de Amerikanen twee jaar terug hun financiële steun.

Op dit moment is er nog geen enkele fabriek afgebouwd. Het vernietigingsprogramma heeft hierdoor grote vertraging opgelopen. Rusland heeft daarom bij de verantwoordelijke Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens(OPCW) officieel uitstel van de limiet gevraagd tot het jaar 2012.

Ook verschenen er de afgelopen jaren steeds meer verhalen in de Russische pers over bijna-ongelukken met en bijna-aanvallen op de chemische wapenvoorraden. Zo zouden Tsjetsjeense rebellen al menigmaal getracht hebben chemische wapens te bemachtigen. En in Kambarka (Oedmoertië) kon op het laatste moment worden voorkomen dat een brand oversloeg naar de zich daar bevindende grote voorraad lewisiet. Ook zou al op verschillende opslagplaatsen corrosie ervoor zorgen dat er chemicaliën weglekken.

Van officiële zijde worden deze verhalen naar het rijk der fabelen verwezen. Maar bij gebrek aan onafhankelijke controles ter plekke en gezien de traditie van leugen en bedrog, kan het geen kwaad dergelijke verhalen nader op hun merites te onderzoeken.

Er bestaan ook grote twijfels of de zeven officieel verklaarde opslagplaatsen van chemische wapens wel de enige zijn op Russisch grondgebied. Volgens Lev Fjodorov, president van de Unie van Chemische Veiligheid, bevinden er zich in Rusland wel 500 geheime dumpplaatsen van chemische wapens. Onlangs riep hij de regering op deze locaties openbaar te maken en te beginnen met de vernietiging ervan. Ook nu spraken de Russische autoriteiten de beschuldigingen tegen.

Dit betekent niet dat de Russische regering niet in haar maag zit met de wapens en de internationale afspraken hierover. Ze heeft daarom afgelopen zomer een nieuw plan opgesteld. Dat moet het vernietigingsproces een nieuwe impuls geven. Dit plan is onlangs goedgekeurd door de Doema en zal binnenkort van kracht worden.

Kern is het terugbrengen van het aantal te bouwen vernietigingsfabrieken tot een drietal, waarheen ook de voorraden uit de overige opslagplaatsen worden gebracht. Hierdoor kunnen de kosten worden beperkt tot de helft.

Tegelijk heeft de Russische regering haar financiële bijdrage voor het komende jaar flink verhoogd. Hiermee hoopt ze de Amerikanen ertoe over te halen hun broodnodige medefinanciering voort te zetten. Die hebben voorzichtig positief gereageerd, al lijkt dit meer ingegeven te zijn door de toegenomen internationale spanningen na de terroristische aanvallen van 11 september.

In Rusland zelf is grote kritiek op de nieuwe wet. Die heeft onder andere tot gevolg dat er op grote schaal chemischewapentransporten zullen gaan plaatshebben. In sommige gevallen betreft het afstanden van meer dan 5600 kilometer. Ecologen en chemici menen dat dergelijke transporten grote gevaren voor de Russische volksgezondheid opleveren. „We moeten voortaan leven met de mogelijkheid van ongelukken met chemischewapentransporten”, merkte de Moskouse professor scheikunde Valeri Petrosjan onlangs somber op.

Onder de bevolking bestaat de grote angst dat de fabrieken na afloop van de vernietiging van de Russische wapens ook gebruikt zullen worden voor de vernietiging van dergelijke wapens uit andere delen van de wereld.

Juist deze zomer is Rusland begonnen met het invoeren, opslaan en verwerken van nucleair afval uit Europese en Aziatische landen. De autoriteiten zeggen de komende jaren hiermee 50 miljard dollar te verdienen. Dat een absolute meerderheid van de Russische bevolking tegen is en dat het groot gevaar voor de volksgezondheid oplevert, heeft bij aannemen van deze wet nauwelijks een rol gespeeld.