Wie de nieuwste biografie over Mao leest kan er niet bij dat deze massamoordenaar van zijn eigen volk in het China van nu als een vader des vaderlands wordt geëerd. Op levensgrote portretten, op bankbiljetten, als standbeeld - Mao Zedong is nog alom aanwezig in China. Met hun nieuwe boek hopen de auteurs daar verandering in te brengen: „dat hij bikkelhard was wisten we natuurlijk wel, maar dat het zo erg was…” Er is een nieuwe Mao-biografie op de markt, geschreven door de Chinees-Britse schrijfster Jung Chang -bekend van haar ”Wilde Zwanen”- en haar echtgenoot, de Britse historicus Jon Halliday. Meer dan tien jaar werkten ze eraan om „het onbekende verhaal” van Mao’s leven (1893-1976) te achterhalen. Wie het notenapparaat achter in de pil van 941 pagina’s bekijkt, raakt onder de indruk van het speurwerk dat de twee hebben verricht. Onlangs waren ze even in Amsterdam om de Nederlandse editie te promoten en hun werk toe te lichten.

Hoe wordt een monster gemaakt?
Jung Chang: „Mao had een gelukkige en volstrekt normale jeugd. Maar iets in hem ontbrak. Hij was volstrekt immoreel en harteloos. Toen hij 24 was, nam hij bewust het besluit om iedere moraal te verwerpen. In een commentaar op een boek van de Duitse filosoof Paulsen dat hij schreef in de winter van 1917-1918 verwerpt hij ieder besef van verantwoordelijkheid en plichtsbesef en werpt hij moraal en geweten ver achter zich. De wereld bestaat er enkel voor mij en voor wat ik wens, schrijft hij. Want ik heb als vanzelf de beste moraal. Het griezelige is dat hij deze gedachten later ook daadwerkelijk in praktijk heeft gebracht.”

Jon Halliday: „Let wel: Mao schreef dat stuk nog voordat hij de politiek inging en voordat hij zich met het communisme vereenzelvigde. Het is een heldere omschrijving van een man die gaat doen wat hij vastbesloten is te doen. Iemand die zich aan niets en niemand ook maar iets gelegen laat liggen. Bereid anderen te verpletteren, bezeten van vernietigen. Geen tekst legt zijn karakter en aard duidelijker bloot. En wat erin staat heeft nog niets van doen met ideologie. Hij ziet het communisme als een nuttig middel om zijn doel te bereiken. Het systeem van de Sovjets beschouwt hij als nuttig gereedschap.”

Altijd gedacht dat totalitaire ideologieën mensen tot monsters maakten.
Chang: „Nee, de ideologie kwam hem van pas. Er waren communisten die niet op zo’n grote schaal hebben gemoord. Mao’s karakter was cruciaal voor wat hij in China aan verschrikkelijks teweegbracht.”

U zegt dat hij een obsessie had voor vernietiging?
Halliday: „Hij was bezeten van vernietiging. Meer gericht op afbraak dan op opbouw. Je hoort hem nergens zeggen: Ik wil meer ziekenhuizen, meer scholen, of meer geld om het welzijn van de bevolking te verbeteren.” De wijze waarop de communistische partij aan de macht kwam, heeft daar grote invloed op gehad, stelt Halliday. „De communisten zegevierden met behulp van de militaire macht, en die heeft altijd maar één doel: vernietiging van je vijanden. Dat is ook wat er onder Mao bleef gebeuren.”

Chang: „Die vernietigingsdrang zorgde ervoor dat zijn uiteindelijke doel niet bereikt werd: de verovering van de wereld. Mao was zo zwak in het opbouwen, in het realiseren van zijn doeleinden dat hij er niet in slaagde China om te bouwen tot een agressieve wereldmacht. Bij alles wat hij ondernam schoot hij zich als het ware constant in de voet. Kernwapens wilde hij hebben, maar het lukte hem niet ze daadwerkelijk in handen te krijgen. Om meer staal te krijgen voor de productie van zijn wapenarsenaal liet hij iedereen in zijn achtertuin ijzersmelterijtjes aanleggen - een belachelijk plan natuurlijk. Maar typerend voor Mao.”

Uw boek leest als een beeldenstorm. De ene na de andere mythe rond Mao wordt neergehaald.
Halliday: „Toch was dat niet ons vooropgezette plan. Ons doel was een samenhangende biografie te schrijven over Mao en uit te zoeken wat hij werkelijk heeft gezegd en gedaan.

Wat mij persoonlijk trof was dat er zo ontzettend veel onbekend is over deze man. En erg veel nieuwe informatie is te vinden in de Russische archieven. Voor mij als historicus was mijn verblijf in de archieven van Moskou een buitengewoon opwindende ontdekkingstocht. Intussen schrijf je natuurlijk niet in een vacuüm. Ook wij wisten dat er tal van mythen rond Mao bestonden, waarvan sommige bewust in stand werden gehouden.”

Op welke punten hielpen die Russische archieven mee om de ware Mao te ontmaskeren?
Halliday: „Iedereen denkt dat Mao een boerenleider was die op eigen kracht aan de macht kwam, maar dat was een constructie achteraf, van hemzelf en zijn Chinese Communistische Partij. Zonder documenten uit de Russische archieven was het niet mogelijk geweest dit te ontmaskeren. Pas daar konden we de mythe volledig doorprikken: Stalin koos Mao aan het eind van de jaren twintig als degene die in China het communisme moest vestigen, hij werd door Stalin gepusht tegen de wens van Mao’s medestanders in.

Als het gaat om het ontstaan van de partij, luidt de officiële versie nog altijd dat die een volledig Chinees product is, uit begin jaren twintig. Wij laten zien dat de partij volledig van Russische makelij is. De Chinese Communistische Partij van nu heeft vreemde, buitenlandse wortels! Op dit moment probeert het bewind het nationalisme te gebruiken om de partijdictatuur te rechtvaardigen, maar dat is wel het laatste waar de partij zelf een voorbeeld van is.”

Nog meer mythes doorgeprikt?
Chang: „Algemeen wordt gedacht dat Mao zijn boerenrevolutie begon vanuit idealistische of ideologische redenen, maar wij ontdekten dat dit helemaal niet zo was. Hij voegde zich bij de communisten omdat hij toevallig op het juiste tijdstip op de juiste plek was, en een geschikte partijbaan kreeg.

Het beeld van Mao als de boerenleider staat nog recht overeind, terwijl wij ontdekten dat hij nooit echt een boerenopstand heeft geleid. Hij had vanaf het begin zelfs een afkeer van de boeren. Zijn doel was China op te bouwen tot een militaire wereldmacht die de wereld moest domineren. Meestal denken mensen dat hij naar binnen gericht was, onverschillig voor de buitenwereld, maar het was juist omgekeerd.”

Als kritiek op uw boek is wel gezegd dat de Chinese machthebbers die nu de touwtjes in handen hebben blij zullen zijn met dit boek omdat niet de partij of de ideologie, maar de persoon Mao alle schuld krijgt van de ellende.
Chang: „Maar zulke kritiek is totaal onterecht! In de eerste plaats hebben we een biografie willen schrijven, en die gaat per definitie over een persoon. Maar de communistische partij komt er in ons boek ook bepaald niet goed van af.”

Halliday: „Mao runde het land via de partij, en ook al waren ze niet allemaal monsters, toch waren het partijfunctionarissen die zijn bevelen uitvoerden. Zo waren zij medeverantwoordelijk voor het lijden van de bevolking.”

Chang: „Als we over Mao spreken, hebben we het óók over de partij. Hij handelde nu eenmaal niet in een isolement. In ons slothoofdstuk herinneren we eraan dat Mao’s portret nog altijd levensgroot prijkt op het Plein van de Hemelse Vrede in Peking. De leiders van nu claimen dat ze in de geest van Mao regeren. Door de echte Mao te beschrijven, laten we zien wie de founding father van dit regime werkelijk was.”

Halliday: „Als dit boek ertoe bijdraagt dat dit portret verwijderd gaat worden, of dat zijn beeltenis van de Chinese geldbiljetten verdwijnt, dan zou ik al heel tevreden zijn.”

Is daar enige kans op?
Chang: „Een bespreking van ons boek in het juninummer van de Far Eastern Economic Review heeft de Chinese burger niet bereikt. Het nummer werd verboden. Het Britse blad The Economist had ook een recensie van ons boek. Dat nummer is niet uit de roulatie gehaald, wel is de recensie uit alle nummers gescheurd die voor de vrije verkoop bestemd waren.”

Wat was voor uzelf de schokkendste ontdekking tijdens uw onderzoek?
Halliday: „Wat mij het meest heeft geschokt was dat Mao rustig durfde zeggen dat voor al zijn projecten mogelijk de helft van de bevolking zou moeten sterven. En toen hij hoorde dat miljoenen boeren van honger omkwamen, reageerde hij met: Leer hun minder te eten. Later werd hem verteld dat de mensen al bladeren en boomschors aten. Hij reageerde met: „Nou en?” Mao gaf ab-so-luut niets om mensenlevens. Ik wist natuurlijk al dat hij een bikkelharde figuur was, maar dat het zo erg was!”

Chang: „Hij had zuivere brandstof nodig voor zijn nucleaire tests, gebruikte voedsel om alcohol uit te winnen. Dus waren er enorme hoeveelheden voedsel nodig, zodat boeren massaal van honger omkwamen. Later verkocht hij graan aan de Russen, in ruil voor wapenleveranties. Schokkend vond ik dat hij vooraf de top van de partij inlichtte over de gevolgen van zijn beleid. In mei 1958 riep hij die ertoe op niet geschokt te reageren bij het zien van grote aantallen mensen die lagen te sterven.

Mao begon zijn projecten dus in het volle besef dat die tientallen miljoenen levens zouden gaan kosten. Later durfde hij zelfs te zeggen dat al die dode lichamen ook voordelen hebben, namelijk om de grond te bemesten. Boeren werd opgedragen hun doden in hun akkers te begraven, waarop dan vervolgens het zaad moest worden gezaaid en de plantjes gepoot.”

Weet de gewone Chinees van nu niet diep in zijn of haar hart wat voor monster Mao was?
Halliday: „Dat denk ik niet. Ze weten wel wat er allemaal voor verschrikkelijks is gebeurd, in hun omgeving, onder familie en vrienden. Maar iets anders is om de lijn van verantwoordelijkheid zo na te lopen dat je bij Mao uitkomt. Bovendien is er veel gehersenspoeld. Ze weten dat in de jaren ’58 tot ’61 miljoenen mensen zijn omgekomen, maar dat zou niets met Mao te maken hebben, dat was een gevolg van natuurrampen. Niemand wordt verteld dat er tijdens de hongersnoden graan werd verkocht aan Rusland om de atoomtechnologie te kopen.”

„Zelf wist ik ook niet dat Mao volledig verantwoordelijk was voor de grote hongersnood, eind jaren vijftig”, zegt Chang. „Ik wist dat hij economisch weinig in zijn mars had, maar dat hij die honger willens en wetens had gecreëerd?”