De toekomst van het reformatorisch onderwijs is gegarandeerd. Dat is geen tegeltjeswijsheid: ”wie de jeugd heeft, heeft de toekomst”. Dan denken we vanuit het heden naar de toekomst. Bijbelse wijsheid luidt: ”wie de Geest heeft, heeft de toekomst”. Dan leven we vanuit de geschonken toekomst in het heden. Zo is onderwijs echt van Waarde.

Onderwijsgevenden zijn ”levende documenten”. Iedere papieren invulling van de identiteit van de school blijft levenloos als mannen en vrouwen voor de klas deze identiteit geen inhoud geven. Dat is nog meer een kwestie van ”hoe sta je voor onze jongeren?” dan van ”wat zeg je tegen onze kinderen?”. Leraar-zijn is geen doe-beroep, maar een zijns-beroep. Daarom spreekt Augustinus in ”Het eerste geloofsonderricht” over de noodzaak van opgewektheid (”hilaritas”) voor de onderwijsgevende en van liefde voor wie je onderwijs geeft. Dan gebeurt er veel meer dan kennisoverdracht en komt, schrijft hij, de leraar bij wijze van spreken zelfs inwonen in het hart van leerlingen.

De bron van deze vrolijkheid in het christelijk onderwijs ligt niet in een toekomstscenario van ons. Natuurlijk worden er strategische beleidsplannen gemaakt. Toch zijn deze heel relatief, omdat we open moeten staan voor wat God doet in deze wereld. Een beleidsplan denkt vanuit een ”stip op de horizon” naar vandaag en gaat zo een route uitstippen om het doel te bereiken.

Het mag allemaal wel wat ontspannener en onbekommerder, iets meer met een glimlach. Niet omdat we onze tijd niet willen kennen en ons hoofd in het zand steken. We geloven niet in een utopie, maar leven vanuit de openbaring. Dááraan mogen alle onderwijsgevenden en bestuurders hun hoop voor de toekomst ontlenen. Dan hoeven we niet alleen te leven bij wat we zien, maar is er plaats voor de christelijke hoop. Ik werk dat langs twee lijnen uit met het oog op een pedagogiek van de hoop.

Gegrond vertrouwen

Allereerst is er Bijbels-theologisch gezien alleen sprake van toekomstgericht onderwijs als we in ons onderwijs deze toekomst nadrukkelijk verbinden met de Heilige Geest, Die de Geest van Christus is. Deze toevoeging is kardinaal. ”In Christus” is de toekomst vast en zeker. Met Zijn opstanding uit de dood is de toekomst van de nieuwe hemel en aarde geopend. Die toekomst is gegarandeerd. Dát is de grote waarde waaruit we in het reformatorisch onderwijs mogen leven. Zonder deze toekomst ”in Christus” is ons onderwijs geen toekomstgericht en zeker geen reformatorisch onderwijs meer. In een ondergaande wereld, waarin we onder jongeren het aangrijpende van een leven zonder God als een leven zonder hoop steeds meer waarnemen, moet in onderwijs van Waarde daarom Christus centraal staan.

Al onze leerlingen hebben wedergeboorte nodig om in deze toekomst te delen, allemaal zijn ze van nature kinderen des toorns. Maar wie niet met twee woorden spreekt, maakt het onderwijs waardeloos. Het klassieke doopformulier bevat een gouden zin, namelijk: „dat de Heilige Geest ons wil toeëigenen wat we in Christus hébben, de vergeving van zonden en de vernieuwing van ons leven”. ”In Christus” is deze toekomst werkelijkheid én toegankelijk. De gewilligheid van de Geest om te werken mag ons goede moed geven dat het onderwijs vrucht zal dragen. Het past niet in waardevol onderwijs om een prachtige toekomst te schetsen, terwijl die waarschijnlijk onbereikbaar is voor de meeste jongeren. We hebben vaste grond onder de voeten om jongeren op te voeden voor een leven uit de christelijke hoop. „Opvoeden is een geloofsact: het is geloven in de toekomst. Wie zich waagt aan de zorg voor kinderen en jongeren, spreekt een grondeloos vertrouwen uit in wat nog komen moet”, zegt godsdienstpedagoog Bert Roebben. Zelf zou ik dan nog liever kiezen voor een gegrond in plaats van grondeloos vertrouwen in het licht van het werk van de Geest. Grondeloos is Gods barmhartigheid.

Levende woorden

Vervolgens is er alleen sprake van gefundeerd toekomstgericht onderwijs als we onze Bijbel serieus nemen. Ik bedoel daarmee vooral dat we onze leerlingen ervan bewust maken dat het niet een boek is vol teksten, maar het levende Woord van God, dat spreekt in het heden. We hebben een Bijbel die spreekt in de tegenwoordige tijd. Het is geen boek met oude geschiedenissen die wij nog eens tot leven moeten brengen door een toepassing hier en daar te maken. Het gaat om levende woorden en verhalen. Je kunt dan aan miniaturen denken en aan grote lijnen.

Een voorbeeld van een miniatuurtje? Als Elisa bij de weduwe komt die zijn hulp heeft ingeroepen, vraagt Elisa: „Wat kan ik voor u doen?” Dát is vandaag de vraag van de Heere aan onze leerlingen en aan onderwijsgevenden. Het is immers een vraag uit de mond van de ”man Gods”, de mond van God. Het is geen vraag of de Heere vandaag die vraag nog stelt.

Een ander sprekend voorbeeld is onze visie op de geboden van onze God. Hoe komt het dat leerlingen bij de Tien Geboden het idee hebben van een beknot leven, van moeten en niet mogen? Het opschrift, de aanhef, is van doorslaggevende betekenis. De God van de geboden is de grote Bevrijder. Onderwijs van Waarde zal deze ”waarde” laten klinken. Zo krijgen normen betekenis van waarde.

Vier verhalen

Wanneer het om de grote lijnen gaat, sluit ik me aan bij wat de bekende Engelse apologeet Alister McGrath schreef over narratieve, verhalende apologetiek. Hij geeft vier verhalen om door te geven en voor te leven. Toekomstgericht onderwijs zal leerlingen in deze verhalen inwijden, leerlingen in deze verhalen laten wonen. Ze bieden een bevrijdend verblijf midden in de gevangenschap van hun gedigitaliseerde (schijn)leven. McGrath laat zien hoe deze verhalen functioneren als verhalen van hoop voor de toekomst: 1. De geschiedenis van de exodus als het verhaal hoe we verlost worden uit machten die voor ons te sterk zijn, de overheersing door de ”helse farao”. 2. Het verhaal van de ballingschap: hierin kunnen het verlangen naar een Thuis, het diepe heimwee in een mensenleven, woorden krijgen. 3. Jezus’ eigen geschiedenis: de betekenis van Zijn ogen, Zijn oren en Zijn mond voor het onderwijs van vandaag. 4. De gelijkenissen van het koninkrijk van God.

Toekomstgericht onderwijs, wat denken we wel niet? Een concreet voorbeeld opent een geweldig perspectief. We werken met een mosterdzaadje. Gods kracht wordt in zwakheid volbracht, komt via wat bijna niets voorstelt tot ontplooiing. Wat halen onze woorden uit? Een knipoog, een schouderklopje? Een mosterdzaadje is het begin van de weg naar een reuzenstruik.

Ontspannen onderwijs

Als we de kracht van deze miniatuurtjes in de Bijbel –er zijn er duizenden– en deze grote verhalen niet kennen en geen inhoud weten te geven, zijn we over tien jaar nergens meer. Als we voor de klas geen ”levende documenten” van hoop zijn, dan is reformatorisch onderwijs dood. Onderwijs van Waarde dient langs de genoemde twee lijnen toekomstgericht aan christelijke burgerschapsvorming gestalte te geven. Vanuit de toekomstgerichtheid tonen we het leven als pelgrim, maar ook als discipel en burger van het Koninkrijk in het hier en nu. De Bergrede en burgerschapsvorming horen bij elkaar. Onderwijs van Waarde is ontspannen onderwijs, omdat we leven in ”het heden van de toekomst” van wat God schenkt vanuit Christus, door de Geest.

De auteur is hoogleraar praktische theologie aan de Theologische Universiteit Apeldoorn. Dit artikel is een samenvatting van zijn lezing op 24 mei tijdens het VGS-symposium ”Kerk & school” in Hardinxveld-Giessendam. Op het symposium werd het initiatief ”Onderwijs van Waarde” geïntroduceerd.