Vanuit de maatschappij komt er geen stimulans om op zoek te gaan naar waarheid. De strikte kloof tussen privémeningen en wat ”de experts” zeggen, is de eerste horde die genomen moet worden. Heb je toch de pretentie dat je zelf nadenkt, dan word je overspoeld door een tsunami aan prikkels en marketing-machines die je aandacht alle kanten op trekken. En als je deze versplintering van aandacht onder controle hebt, loop je het risico verstrikt te raken in een web van algoritmes. Zit niet iedereen vast in zijn eigen vooringenomenheid? Maar ben je ook die postmoderne vertwijfeling de baas, dan stuit je op weerstand die van een heel andere orde is: het algemeen belang.

Als we midden in een crisis zitten, kunnen we het ons niet langer permitteren dat iedereen zijn eigen mening ventileert, is de algemene gedachte. Met een beroep op gezondheid, veiligheid en duurzaamheid wordt daarom steeds vaker censuur toegepast om ”schadelijke desinformatie” uit te filteren. De dappere denker die zelfs dan nog staande is gebleven, komt de laatste reus tegen: kunstmatige intelligentie. We staan met ons eigen kleine verstand steeds meer in de schaduw van machtige machines, die in een mum van tijd complete databases overzien. Wie ben ik nog om zelf te denken en op zoek te zijn naar waarheid?

Kruispunt

Dat het geen zin heeft om naar de waarheid te zoeken, zélfs niet met de Bijbel in de hand, lijkt de juiste conclusie. Dit alles werkt een diep gevoel van gelatenheid in de hand. Wie zelf niet meer denkt, laat zich maar meedrijven met de stroming van het moment. Laten we dan ook maar de laatste gevolgtrekking maken: blijkbaar is de waarheid voor God niet zo belangrijk.

Opvallend genoeg zegt de Bijbel dat God juist buitengewoon geïnteresseerd is in wat wij denken: „Heer’, U doorgrondt en kent mij. Ú kent mijn zitten en mijn opstaan. U begrijpt van verre mijn gedachten. U onderzoekt mijn gaan en mijn liggen” (Psalm 139). En Paulus spoort ons aan met deze woorden: „Wordt vernieuwd in de geest van uw denken” (Efeze 4). God is niet allereerst benieuwd naar ons gedrag of gevoel. Hij wil vooral weten wat wij écht denken. Hij wil ons leven vernieuwen door ons denken te vernieuwen. We staan als moderne westerse christenen daarom voor een kruispunt. Welke weg volgen we in kerk en theologie? Wordt het de verwaarlozing of de vernieuwing van ons denken?

Liefde en verstand

Als je verdwaald bent, moet je je eerst oriënteren. Waar kom ik vandaan en hoe ben ik hier beland? Vanaf de achttiende eeuw kreeg de Verlichting een enorme impact. Alles en iedereen moest onderworpen worden aan het menselijk verstand. Kerk en theologie worstelen tot op vandaag met deze culturele eis.

Een waaier van oplossingen heeft het daglicht gezien. Een populaire reactie is de kernstrategie: We besluiten dat een paar geloofspunten niet ter discussie mogen staan. Al het andere is bijzaak en ligt op het terrein van de eigen mening. Zo zorg je voor wat rust in de tent en bescherm je het geloof tegen de zuigkracht van de twijfel. Tenminste, zolang je dat volhoudt.

Een andere kaskraker is de splitsing in objectieve en subjectieve waarheid. De seculiere wetenschap zou ons vertellen hoe het leven echt in elkaar zit, terwijl het geloof alleen gaat over hoe je die wereld persoonlijk beleeft. Net als bij een aantal andere twijfelachtige ‘oplossingen’ komt het helaas niet verder dan reageren. Kunnen we in plaats van reageren misschien ook reflecteren op het moderne denken? Het is namelijk zeer de vraag of ons verstand wel gemaakt is om alle twijfel uit te bannen en grip op het leven te krijgen.

Het is buitengewoon intrigerend hoe de Bijbel over het verstand spreekt: „Heb God lief met heel je hart, heel je ziel en heel je verstand”, zei Jezus. De koppeling tussen liefde en verstand geeft te denken. In eerste instantie ligt het voor de hand dat we kijken naar de inhoud van wat we denken. God wil dat we goede, heilzame dingen denken. Maar kunnen we de lijn niet verder doortrekken?

Als wij zijn geschapen om te leven in een verbond van liefde met God en elkaar, dan is alles waarschijnlijk daarop ingericht. Hoe wij fysiek in elkaar zitten, hoe onze emoties werken en hoe we denken, alles komt pas echt tot zijn recht als we leven in een verbond van liefde. Zou je die liefde dan kunnen herkennen aan de manier waarop ons verstand werkt? Dat kan zeker.

Eén ding tegelijk

De korte versie is dat ons (wiskundige) verstand eindeloos veel onderlinge relaties kan leggen. Hoe laat kom je thuis? Wat is het effect van stof A op stof B? Welke opleiding zal ik volgen? We zijn niet alleen in staat om vragen te stellen, maar ook om hier antwoorden op te geven. Er is echter één voorwaarde. Dit lukt alleen als je de tijd neemt om over één ding tegelijk na te denken. Een groeiend aantal onderzoeksresultaten staaft dit. Ons verstand werkt pas optimaal als het één vraag tegelijk verwerkt.

Hierin zie je de liefde terug. In plaats van vluchtig te oordelen, reserveer je kostbare tijd en doe je het onderwerp recht binnen het geheel van wat je denkt. Denken is dan ook een bijzondere vorm van liefhebben. Onverdeelde aandacht voor iets of iemand is op zichzelf al heel waardevol. Het levert daarnaast ook belangrijke inzichten op.

In balans

Wie over één ding tegelijk doordenkt, ervaart zowel de waarde als de beperking van de eigen oordeelskracht. Je vormt een nieuw idee (de waarde) én realiseert je dat je het voordien zonder dit idee moest doen (de beperking). Zo blijven de pretenties van ons denken in balans, zonder in modernistische overmoed of in postmodern relativisme te vervallen.

Dat geeft hernieuwd vertrouwen om ons verstand toch volop te gebruiken. Niet om te heersen, maar om lief te hebben en rechtvaardig te leven. Leg daarbij je oor te luister bij de Schepper en zijn bijzondere Woord. Waarheid mag dan zeldzaam zijn geworden, ze is daardoor des te meer waard.

Tijdens de Verlichting sprak de filosoof Immanuel Kant deze legendarische woorden: „Heb de moed om je van je eigen verstand te bedienen zonder de leiding van een ander.” Zullen we daar maar van maken: „Heb de moed om lief te hebben met heel je verstand, onder de leiding van een Ander”?

De auteur studeerde theologie en filosofie. Hij deed de afgelopen twintig jaar onderzoek naar de rol van het verstand in de Bijbel en in de (post)moderne westerse cultuur. Dit artikel is een samenvatting van zijn lezing ”Dat is jouw mening!”, over God liefhebben met heel je verstand in een tijd van relativisme, voor Stichting Sense, op zaterdag 25 maart.
www.detijdlijn.nl