Beelden van allesverwoestende aardbevingen, barbaarse oorlogen en eindeloze vluchtelingenstromen verduisteren de wereld. In de vraag of er licht is aan het eind van de tunnel klinkt meer dan alleen de hunkering om terug te keren naar het oude vertrouwde door. Deze vraag komt ook voort vanuit de menselijke behoefte om te willen duiden. Hoe te ”verstaan” in de zin van: de samenhang van al die gebeurtenissen zo duiden dat verstaan uitzicht biedt en een begaanbare weg uit de chaos wijst.

Het is van alle tijden dat mensen de omringende wereld proberen te verstaan. Twee oeroude bibliotheken bewijzen dit verstaansproces. Tot op de dag van vandaag beïnvloeden beide diepgaand de westerse cultuur. De ene bibliotheek komt uit Griekenland. Met het kaderen van de zichtbare mensenwereld in de onzichtbare godenwereld leren de Griekse wijzen een mens te aanvaarden wat hem overkomt. De andere verzameling geschriften stamt uit Israël. Gewone mensen getuigen ongepolijst van hun weerbarstige omgang met JHWH, Schepper van hemel en aarde. Ze belijden dat hun onvoorspelbare God betrouwbaar is.

Wispelturige goden, onbetrouwbare mensen

Kronos is een van de hoofdpersonen in de Griekse mythologie. Zijn rol blijft niet beperkt tot Griekenland; ook daarbuiten is hij vermaard. De Romeinse mythologie identificeert hem met Saturnus. De rivaal van Rome, het oeroude Semitische zeevolk van de Carthagers, vereenzelvigt Kronos met Baäl Hammon, de oppergod van het oude Nabije Oosten. In de antieke wereld internationaliseert Kronos en verbindt hij zelfs aartsvijanden.

Kronos is de jongste zoon van Ouranos en Gaia. Vader Ouranos is de personificatie van de hemel. Zijn oorsprong is in nevelen gehuld. Gaia is oermoeder aarde. Zij kwam voort uit Chaos, een bodemloze leegte. Vader is jaloers op zijn zonen en slingert hen in de diepte van de aarde. Zijn vrouw zint op wraak en spoort haar kind Kronos aan om haar man te castreren. Haar zoon ontmant zijn vader, heerst in zijn plaats en huwt zijn zus Rhea. Omdat zijn ouders voorspellen dat een van zijn nazaten hem zal onttronen, verzwelgt Kronos elk kind dat Rhea hem baart.

Wanneer Rhea voor de zesde keer zwanger raakt, verbergt zij zich op het eiland Kreta. Daar baart zij haar zoon Zeus. Ze misleidt haar man en verbergt haar kind. Als Zeus volwassen is, dwingt hij zijn vader om diens verslonden kinderen uit te spugen. Levend komen zijn broers en zussen te voorschijn. Samen met hen en enkele anderen verslaat Zeus zijn vader, snijdt hem in stukken en werpt hem, met zijn bondgenoten, in de Tartaros, het diepste en donkerste deel van de onderwereld. Over dat deel is Hades, een broer van Zeus, heer en meester. Vanaf nu probeert Zeus zo goed en zo kwaad als hem dat afgaat, te heersen over wispelturige goden en onbetrouwbare mensen.

Hoewel deze en andere verklaringen uit de Griekse mythologie van het ontstaan van de godenwereld chaotisch en complex ogen, is de onderliggende boodschap eenvoudig. De chaos in deze wereld is onderdeel van de chaos in de complexe godenwereld. Op de onzichtbare godenwereld heeft geen mens invloed. Zijn lot is om deze wereld te nemen zoals die is, was en tot in het oneindige blijft.

Tot overmaat van ramp vermoordt en begraaft die mens in de loop van de geschiedenis de goden, blijft hij verweesd achter en levert zich uit aan het lot. Nieuwe inzichten beloofden hem verlichting, maar hij kwam met hun beloften bedrogen en ontgoocheld uit. Nu heeft hij niets meer.

Israëls God is onvoorspelbaar en betrouwbaar, zo ondervindt en getuigt Israël. JHWH is soeverein en trouw. Hij is geen emotioneel Wezen of onbewogen Iemand, maar een Persoon die een mens in de schaduw van de dood in vertrouwen leert belijden: „Gij zijt bij mij”.

Ondertussen is zo’n mens een vat vol emoties en tegenstrijdigheden, vooral in zijn omgang met God. Om die reden kan hij fel antwoorden op Gods woorden en daden, zeker als hij onrecht ervaart. Dat doet hij soms op een manier waarbij je je hart vasthoudt. Hij schreeuwt dan tot God, tart Hem en daagt Hem uit, nochtans vertrouwt hij Hem. Lukt dit niet –God vertrouwen– dan is hij naar eigen zeggen dood. Een leven zonder God is zinloos. Alleen Zijn bevrijdende gerechtigheid doet hem uit het graf herleven; Hij is zijn hoop.

Heilsgeschiedenis

Op het snijvlak van de zichtbare en onzichtbare wereld gaan de wegen tussen beide wereldbeelden uiteen. In de Griekse mythologie observeert een mens wat hij om zich heen ziet en duidt dat met behulp van de mythologische godenverhalen. Zo brengt hij wat hij ziet overeen met wat hij weet en aanvaardt dat het is zoals het is. In dit statisch wereldbeeld is tijd lineair en mythisch; tijd ‘is’.

Haaks op dit wereldbeeld uit de Klassieke Oudheid staat het andere, dat van Israël. Vanaf de zondeval weet een mens in zekere zin nooit waar hij met Israëls God aan toe is. Zijn onvoorspelbaar handelen berooft een mens van alles en doet hem desondanks van vreugde opspringen in Hem. Hij belijdt te zijn als leem in de handen van de Pottenbakker.

Dankzij God is in dit wereldbeeld tijd niet mythisch; tijd ‘geschiedt’. Terwijl de mens antwoord geeft op Gods spreken en handelen, schrijven God en mens samen heilsgeschiedenis. Beiden zijn soms aan elkaar gewaagd, soms verliest de een van de ander.

Zoiets gebeurt tijdens Jakobs nachtelijke worsteling met God. Door zijn wilskracht te breken, laat God Jakob winnen. Smekend hangt een krachteloze sterveling aan Gods hals. Ze ontmoeten elkaar in Zijn zegen. Wanneer de zon opgaat, laat Jakob bij de grens van het beloofde land zijn duister verleden achter. Onder Gods oog strompelt een gebroken aartsvader Kanaän binnen, het komende Licht der wereld tegemoet.

Zijn licht maakt mij verantwoordelijk hier en nu en gidst mij door deze donkere tijd naar de vervulling van Zijn belofte; alles wordt nieuw.

De auteur is predikant van de christelijke gereformeerde kerk Sliedrecht Beth-El, docent Bijbelse vakken aan het HHS en gastdocent Nieuwe Testament aan het Puritan Reformed Theological Seminary in Grand Rapids (VS).